Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Ενότητα 8, Η ηθική αρετή έχει στόχο τη μεσότητα

Στόχοι ενότητας 8:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες
ü     την πληρέστερη κατανόηση της «μεσότητας»
ü     την κεντρική θέση της «μεσότητας» στην αριστοτελική φιλοσοφία,
ü     τη στενή σχέση ηθικής αρετής και «μεσότητας».

ἐπιστήμη - τέχνη
1.     ἐπιστήμων = ειδικός [ενότητα 7]
2.     τεχνῖται = ειδικοί [ενότητα 8]
ἐπιστήμων = τεχνίτης, ἐπιστήμη = τέχνη

ἐπιστήμη /τέχνη - ἀρετὴ - φύση
Α. Τι κοινό έχουν οι τρεις (03) αυτές έννοιες;
Και οι τρεις αυτές έννοιες (επιστήμη, τέχνη, αρετή) έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν κάποια μορφή.
1.     η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της
2.     η φύση δημιουργεί επίσης μορφές
3.     η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου
Β. Σε ποια σχέση βρίσκονται οι τρεις έννοιες;
1.     φύσις > τέχνη
ü       Γιατί η τέχνη μιμείται τη φύση.
ü       Τα όντα της φύσης, κατά τον Αριστοτέλη, είναι τελειότερα από κάθε έργο τέχνης, γιατί κάθε φυσικό ον, από τη στιγμή που γεννιέται, αυξάνεται, «κινείται» και οδηγείται (ανεξάρτητα από τη θέλησή του) στο τέλος, στην τελείωσή του, στην τελειότερη μορφή του.
ü       Το έργο τέχνης είναι δημιούργημα του ανθρώπου ύστερα από σκέψη και μένει αμετάβλητο.
2.     ἀρετὴ > τέχνη
ü     Γιατί μορφοποιεί στην ουσία τον άνθρωπο.
ü     Γιατί είναι μια φυσική ιδιότητα οδηγημένη με επιτυχία στο στόχο της.
Γ. Ποια τέχνη θεωρείται «καλή»;
«Καλή» θεωρείται η τέχνη που στοχεύει στη μεσότητα.
ü     Για να τεκμηριώσει αυτή την άποψη επικαλείται ένα εμπειρικό παράδειγμα. Τέλειο έργο τέχνης θεωρείται αυτό που δεν του λείπει κάτι (έλλειψη) ούτε πρέπει να αφαιρεθεί κάτι από αυτό (υπερβολή). Είναι αυτό που ισορροπεί τα δομικά και εκφραστικά του στοιχεία (μεσότητα).

Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη
Ο Αριστοτέλης θέλει να αποδείξει ότι η ηθική αρετή, όπως και η τέχνη, στοχεύει στο μέσο, στη μεσότητα. [Αναλογικός συλλογισμός: Ηθική αρετή – τέχνη]
Προκείμενη 1 [χρησιμοποιεί τρεις υποθέσεις]
Π1α (Αν) κάθε επιστήμη επιτελεί το έργο της καλά, όταν αποβλέπει στο μέσον.
Π1β (Αν) πετυχημένα έργα θεωρούμε όσα έχουν μέσα τους τη «μεσότητα», που διασώζει την τελειότητα.
Π1γ (Αν) οι αγαθοί τεχνίτες, όταν εργάζονται, αποβλέπουν στο μέσον.
Προκείμενη 2 [χρησιμοποιεί υπόθεση]
Π2 (Αν) η ηθική αρετή (αλλά και η φύση) είναι ανώτερη και ακριβέστερη από κάθε τέχνη.
Συμπέρασμα: Αφού οι τέχνες/επιστήμες που είναι κατώτερες από την αρετή αποβλέπουν στο μέσον, στη μεσότητα, τότε πολύ περισσότερο στο μέσον/μεσότητα θα αποβλέπει η ηθική αρετή, που είναι ανώτερη από κάθε τέχνη.

ἡ δ᾽ ἀρετὴ […] τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική [=η ηθική αρετή έχει στόχο τη μεσότητα]
Α. Η διατύπωση της πρότασης:
Η πρόταση εδώ εκφέρεται με δυνητική ευκτική αντί για απλή οριστική (τοῦ μέσου ἔστι στοχαστική).
1.     Η δυνητική ευκτική δηλώνει το δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον , το πιθανό το ενδεχόμενο.
2.     Η οριστική δηλώνει το πραγματικό ή αυτό που το υποκείμενο εκλαμβάνει ως πραγματικό.
3.     Η υιοθέτηση της δυνητικής ευκτικής δηλώνει ότι ο Αριστοτέλης δε θεωρεί την άποψή του πεπερασμένη, ότι δεν επιδέχεται περισσότερη ερμηνεία, ενδεχόμενη αμφισβήτηση.
4.     Η υιοθέτηση της δυνητικής ευκτικής σημαίνει ότι στην παρούσα φάση καταθέτει μια θέση ανοιχτή σε μελλοντικές επεξεργασίες (γεγονός που σημαίνει και πιθανές αναθεωρήσεις) και όχι μια αξιωματικού και δογματικού χαρακτήρα άποψη.
Β. Η προϊστορία της πρότασης:
1.     Πολλοί υποστηρίζουν ότι η διδασκαλία του Αριστοτέλη για το ότι η ηθική αρετή είναι μεσότητα συνδέεται με την προσωκρατική φιλοσοφία και ειδικότερα με τις απόψεις των Πυθαγορείων για το ότι βασική επιδίωξη του ανθρώπου είναι να ζει «αρμονικά», χωρίς υπερβολές[1].
2.     Η έννοια του μέσου και της «συμμετρίας» είναι ιδέες που συναντάμε και στον Πλάτωνα[2].
3.     Στην αρχαία ελληνική παράδοση η έννοια του μέτρου, του μέσου και της μεσότητας έχει μακριά ιστορία. (μηδέν άγαν, μέτρον άριστον, πολλά μεσοίσιν άριστα). Ακόμα και ο Ιπποκράτης μιλάει για την επίδραση του μέσου (εύκρατου) κλίματος στην ευφορία της γης και στο χαρακτήρα των κατοίκων.
Γ. Η σημασία της της πρότασης:
1.     Η σύνδεση της ηθικής αρετής με τη μεσότητα είναι η πιο διάσημη ιδέα που εισηγήθηκε στην ηθική φιλοσοφία ο Αριστοτέλης.
2.     Είναι σαφής
3.     Έχει επαρκή επιχειρηματολογική και πρακτική θεμελίωση
4.     Την αναπτύσσει σε πολλά έργα του με πολλά παραδείγματα  εφαρμογής.

Ηθική και διανοητική αρετή
λέγω δὲ τὴν ἠθικήν· αὕτη γάρ ἐστι περὶ πάθη καὶ πράξεις, ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον.
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική. Γιατί:
1.     Η ηθική αρετή σχετίζεται με τα πάθη (συναισθήματα) και τις πράξεις.
2.     Στα πάθη και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και μεσότητα.
3.     Όλοι επιζητούμε περισσότερες γνώσεις, περισσότερες ικανότητες. Θα ήταν σε βάρος μας αν περιορίζαμε τις γνώσεις μας σ’ ένα ζήτημα, επικαλούμενοι τη μεσότητα, δε θα υπήρχε εξέλιξη στον πολιτισμό[3].


[1] «Οι Πυθαγόρειοι υποστήριζαν ότι αυτό «που γεννάει και συντηρεί την υγεία στον άνθρωπο είναι η τήρηση του μέτρου και της αρμονίας, η ισορροπία των αντίθετων δυνάμεων, των αντιθέσεων που βρίσκονται στη βάση του κόσμου, οι οποίες δένονται σε μια τάξη και αρμονία. Φαίνεται ότι ο Αριστοτέλης μετέφερε τους όρους και τις προϋποθέσεις της σωματικής υγείας στην ηθική υγεία του ατόμου με την αναγωγή της έννοιας της μεσότητας σε γενική ηθική αρχή». 
[2] Πλάτωνας, Πολιτεία, 486d-487a: «λλ' ο μν τ γε τς μοσου τε κα σχμονος φσεως λλοσ ποι ν φαμεν λκειν ες μετραν. Τ μν; λθειαν δ' μετρίᾳ γ συγγεν εναι μμετρίᾳ; μμετρίᾳ. μμετρον ρα κα εχαριν ζητμεν πρς τος λλοις δινοιαν φσει, ν π τν το ντος δαν κστου τ ατοφυς εὐάγωγον παρξει. Πς δ' ο; Τ ον; μ π δοκομν σοι οκ ναγκαα καστα διεληλυθναι κα πμενα λλλοις τ μελλοσ το ντος κανς τε κα τελως ψυχ μεταλψεσθαι; ναγκαιτατα μν ον, φη» [= Αλλά και μια φύση άμουση και αφιλόκαλη πού αλλού θα πούμε πως τραβά φυσικά παρά στην ασυμμετρία. Πού αλλού βέβαια; Νομίζεις όμως πως η αλήθεια έχει περισσότερη σχέση με τη συμμετρία ή την ασυμμετρία; Με τη συμμετρία. Πρέπει λοιπόν εκτός από τ’ άλλα να ζητούμε μια διάνοια προικισμένη από τη φύση έτσι που ν’ αγαπά τη συμμετρία και τη χάρη και που η έμφυτη προδιάθεσή της θα την οδηγά εύκολα προς το καθαυτό ον. Πώς όχι; Αλλά στάσου· μήπως σου περνά κάπως η ιδέα, πως όλες αυτές οι ιδιότητες που απαριθμήσαμε, δεν είναι και συνέπεια η μία της άλλης και απαραίτητες για την ψυχή που πρόκειται να μεταλάβει, όσο παίρνει αρκετά από το ον; Και πολύ μάλιστα απαραίτητες. Μετάφραση Γ. Γρυπάρης]
[3] «φανερόν δέ ποιεῖ διά τούτων [ὁ Ἀριστοτέλης] ὅτι ἡ διανοητική ἀρετή οὐκ ἔστι μεσότης οὐ γάρ δεῖ μέσως μέν εἰδέναι, ὑπερβαλλόντως δέ μή, ἀλλ’ ἐφ’ ὅσον οἷόν τε εἰδέναι ἄριστα αν ἔχοι» [=με αυτά ο Αριστοτέλης κάνει φανερό ότι η αρετή δεν είναι μεσότητα. Γιατί δεν πρέπει να γνωρίζει κανείς με μεσότητα και όχι υπερβολικά, αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο το δυνατό περισσότερες γνώσεις], Ασπάσιος (2ος αιώνας μ.Χ.), G. Heylbut, Commentaria in Aristotelem Graeca, τ. 19, 1, Βερολίνο 1889, σ. 47.19-21.