Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Ενότητα 7, Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα

Στόχοι ενότητας 7:
ü     το περιεχόμενο και τα είδη της έννοιας «μεσότητα» και το περιεχόμενο των εννοιών: «ακρότητα», «έλλειψη», «υπερβολή», τὸ καταὐτὸ τὸ πρᾶγμα, τὸ πρὸς ἡμᾶς,
ü     η σχέση της ηθικής αρετής με τις νέες έννοιες.

Αντικειμενικό και υποκειμενικό μέσο [ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ᾽ ἔλαττον τὸ δ᾽ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ᾽ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς]
ü     Στο τέλος της ενότητας 6 ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι πρέπει να βρεθεί η ιδιαίτερη φύση της αρετής, ώστε να γίνει φανερό πώς θα γίνει ο άνθρωπος αγαθός και θα επιτελεί σωστά το έργο του.
ü     Για τον Αριστοτέλη η ιδιαίτερη φύση της αρετής σχετίζεται με την έννοια «μεσότητα».
ü     Υπάρχουν όμως δύο μεσότητες υποστηρίζει
Α. Αντικειμενικό μέσο – Αντικειμενική μεσότητα





























α

γ
δ




β

Αν φανταστούμε λοιπόν ένα μέγεθος αβ, διαιρετό επ’ άπειρο, μπορούμε λέει ο Αριστοτέλης να πάρουμε από αυτό, χάρη στη διαιρετότητά του:
ένα τμήμα γβ [= το πλεῖον, υπερβολή]
ένα τμήμα αγ [= το ἔλαττον, έλλειψη]
ένα τμήμα αδ [= το ἴσον, το μέσον]
Σε σχέση με το ίδιο το πράγμα [=το μέγεθος] έχουμε:
1.     γβ>αγ
2.     αγ<γβ
3.     αδ=δβ
Το σημείο δ είναι το αντικειμενικό μέσο (σε σχέση προς το ίδιο το πράγμα), αφού απέχει εξίσου από τα δύο σημεία α και β (άκρα).
    Το αντικειμενικό μέσο είναι ένα και αυτό για όλους και για να το ορίσουμε καταφεύγουμε σε μαθηματικούς υπολογισμούς.
Β. Υποκειμενικό μέσο – Υποκειμενική μεσότητα
Το υποκειμενικό μέσο, το μέσο προς εμάς είναι εκείνο που δεν είναι ούτε υπερβολικό/πολύ, ούτε λίγο/έλλειψη. Αυτό είναι διαφορετικό για κάθε άνθρωπο.
Το υποκειμενικό μέσο είναι συνδυασμός: α) προσωπικών αναγκών, β) ανθρώπινης ιδιαιτερότητας καθενός.
Για να τεκμηριώσει αυτή την άποψη επικαλείται ένα παράδειγμα από την καθημερινή ζωή [εμπειρική τεκμηρίωση]
Αν για κάποιον αθλητή φαγητό δύο «μνων» είναι λίγο και δέκα «μνων» είναι πολύ, το αντικειμενικό μέσο, η σωστή ποσότητα αντικειμενικά/αριθμητικά είναι οι έξι «μνες».
Όμως αυτή η ποσότητα μπορεί είναι για άλλον πολύ και για άλλον λίγη [π.χ. για έναν αθλητή που μόλις αρχίζει να γυμνάζεται και για το Μίλωνα[1] αντίστοιχα].
Συμπέρασμα:
1.     Η υποκειμενική μεσότητα («πρὸς ἡμᾶς») είναι διαφορετική από την αντικειμενική μεσότητα («κατ᾽ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»)
2.     Ο υπολογισμός της υποκειμενικής μεσότητας γίνεται με μια άλλη λογική, με κριτήριο εμάς τους ίδιους, τη φύση μας.
3.     Όταν το κάθε άτομο βρει την υποκειμενική του μεσότητα με τη δική του λογική, τότε επιλέγει το υποκειμενικό μέσο, κάνει «προαίρεσιν».
4.     Η ηθική αρετή είναι προσωπική υπόθεση του κάθε ατόμου: το κάθε άτομο αναζητά το μέσο για τον εαυτό του και ορίζει και τον τρόπο με τον οποίο πιστεύει ότι θα το πετύχει.
5.     Για να αποκτήσει ο άνθρωπος ένα μόνιμο και σταθερό τρόπο συμπεριφοράς (έξη), που θα του προκαλεί ευχαρίστηση όταν πράττει έτσι, πρέπει να κάνει μια επιλογή, να επιλέξει τη μεσότητα, ανάμεσα στην έλλειψη και στην υπερβολή, να βρει ποιο είναι το καλό γι’ αυτόν και να το επιλέξει («οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ᾽ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς»).
Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά της αρετής:
1.     Η υποκειμενική μεσότητα
2.     Η προαίρεσις, δηλαδή η προσωπική επιλογή.

Τα χαρακτηριστικά της προαίρεσης
1.     Προαίρεση είναι η εκλογή που δεν γίνεται στιγμιαία, τυχαία, επιπόλαια και απερίσκεπτα, αλλά μετά λόγου και διανοίας, ύστερα από λογική και ώριμη σκέψη[2].
2.     Είναι εκλογή ανάμεσα σε δύο η περισσότερα πράγματα που έχει το υποκείμενο στην εξουσία του και που του είναι προσιτά.
3.     Η προαίρεση προϋποθέτει τη σκέψη που καταλήγει σε μια τελική επιλογή και απόφαση να πράξει το υποκείμενο κάτι.
4.     Η προαίρεση είναι ο πυρήνας μιας ηθικής πράξης και το βασικό στοιχείο/κριτήριο αξιολόγησής της. Την ηθική ποιότητα μιας πράξης (θετική ή αρνητική) δεν την καθορίζει το αποτέλεσμά της, αλλά η προαίρεση από την οποία ξεκίνησε.
5.     Η αποδοχή της προαίρεσης σημαίνει των αποδοχή από τον Αριστοτέλη της ελευθερίας της βούλησης.

οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ᾽ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς
Ήδη από την ενότητα 4 ο Αριστοτέλης ανέφερε μερικά παραδείγματα μεσότητας και έλλειψης και υπερβολής, δηλαδή σωστής και λαθεμένης συμπεριφοράς.
Τα παραδείγματα προέρχονται από πολλά περισσότερα που τα συναντάμε στα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Ευδήμεια.
Σχηματικά αυτά τα παραδείγματα έχουν ως εξής:

Έλλειψη
Μεσότητα

Υπερβολή
ἀοργησία
πραότης
ήρεμος χαρακτήρας
ὀργιλότης
δειλία
ἀνδρεία
γενναιότητα
θρασύτητα
κατάπληξις
αἰδώς
σεβασμός, αυτοσεβασμός
ἀναισχυντία
ἀναισθησία
σωφροσύνη
αυτοκυριαρχία
ἀκολασία
ἀνώνυμον[3]
νέμεσις
διεκδίκηση του ίσου
φθόνος
ζημία
δίκαιον
δικαιοσύνη
κέρδος
ἀνελευθερία
ἐλευθεριότητης
ανοιχτοχεριά
ἀσωτία
εἰρωνεία
ἀλήθεια
ειλικρίνεια γνώμης
ἀλαζονεία
ἀπέχθεια
φιλία
φιλική διάθεση
κολακεία
ἀυθάδεια
σεμνότης
αυτοεπίγνωση
ἀρέσκεια
κακοπάθεια
καρτερία
καρτερικότητα
τρυφερότης
μικροψυχία
μεγαλοψυχία
ανεκτικότητα
χαυνότης
μικροπρέπεια
μεγαλοπρέπεια
αξιοπρέπεια
δαπανηρία
εὐήθεια
φρόνησις
σοφία της πράξης
πανουργία





[1] Αθλητής του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. από τον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας. Αναδείχτηκε 6 φορές ολυμπιονίκης και άλλες 6 φορές πυθιονίκης στο αγώνισμα της πάλης. Έλεγαν ότι κάποτε έβαλε στο στάδιο ένα δαμάλι, το θανάτωσε με ένα μόνο χτύπημα και στη συνέχεια το έφαγε ολόκληρο.
[2] Η προαίρεση δεν είναι μόνο μια εκούσια πράξη (γιατί και τα παιδιά, αλλά και τα ζώα ενεργούν εκούσια, αλλά όχι ύστερα από ώριμη σκέψη), ούτε επιθυμία ή «θυμός» (γιατί και τα άλογα –δηλαδή τα μη λογικά- έχουν επιθυμίες και «θυμό», αλλά όχι προαίρεση), ούτε βούληση (γιατί η βούληση μπορεί να στρέφεται και σε πράγματα που είναι αδύνατα, π.χ. η αθανασία μας, και επιπλέον γιατί η βούληση αποβλέπει περισσότερο στο σκοπό και όχι στα μέσα, όπως η προαίρεση).
[3] Πολλοί προτείνουν τον όρο πιχαιρεκακία. Αξίζει να σημειωθεί ότι για κάποιες έννοιες δεν υπάρχουν αντίστοιχες λέξεις στην ελληνική γλώσσα.