Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Ενότητα 3, Ηθική αρετή και ηθική πράξη – Μερικά ακόμα επιχειρήματα

Στόχοι ενότητας 3:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες:
ü     ότι στα πλαίσια της πολιτείας ο εθισμός (μέσω των νόμων) στην ηθική αρετή είναι συνέπεια της επανάληψης ηθικών πράξεων,
ü     ότι κριτήριο της αγαθής πολιτείας είναι η καλλιέργεια της ηθικής αρετής, επισημαίνοντας τη στενή σχέση που υπάρχει μεταξύ ηθικής και πολιτικής στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη,
ü     το ρόλο της παιδείας στην απόκτηση της ηθικής αρετής.

Το παράδειγμα των νομοθετών – τι εξυπηρετεί;
ü     Υποστηρίζει ότι οι νομοθέτες με τους νόμους που θεσπίζουν θέλουν να κάνουν τους πολίτες καλούς ασκώντας τους να αποκτούν συγκεκριμένες συνήθειες. Οι νομοθέτες θεωρούνται δημιουργικοί παράγοντες αγωγής, οι οποίοι παρεμβαίνουν στη διαδικασία διαμόρφωσης του χαρακτήρα (ήθος) των πολιτών. Στόχος τους (βούλημα) είναι να κάνουν τους πολίτες να μην «ἁμαρτάνουσιν» (= αστοχούν, αποτυγχάνουν, κάνουν σφάλματα[1]) με τη θέσπιση κατάλληλων νόμων. [νόμος = μέσον με το οποίο οι πολίτες αναγκάζονται να συμπεριφέρονται δίκαια]
ü     Η άσκηση αυτή έχει την ίδια σημασία με τη σημασία που έχει η άσκηση στις τέχνες. Όπως οι νομοθέτες  επιδιώκουν να κάνουν αγαθούς του πολίτες έτσι και οι κάτοχοι μιας τέχνης (οι μάστορες) επιδιώκουν να διδάξουν αυτή την τέχνη στους μαθητές τους και να τους κάνουν καλούς τεχνίτες.
ü     Η συνάφεια μάλιστα υπάρχει και στο γεγονός ότι και οι δυο, παρά την κοινή τους επιδίωξη, δεν καταφέρνουν πάντοτε να κάνουν όλους τους μαθητές τους το ίδιο ενάρετους ή το ίδιο καλούς στην τέχνη που διδάσκουν.
Σχηματικά το επιχείρημά του έχει ως εξής:
1.     Οι νομοθέτες κάνουν τους πολίτες «αγαθούς» ασκώντας τους σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς με τη βοήθεια του νόμου.
2.     Ορισμένοι νομοθέτες δεν τα καταφέρνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες ή δεν καταφέρνουν να ασκήσουν σωστά όλους τους πολίτες, ώστε να αποκτήσουν τις συγκεκριμένες καλές συνήθειες. Αν οι θεσπιζόμενοι νόμοι δεν έχουν πάντοτε αυτό το αποτέλεσμα, σημαίνει ότι δεν καταστίστηκαν σωστά και αυτό είναι αποτυχία των νομοθετών. 
Συμπέρασμα: Αφού οι πολίτες γίνονται καλοί ή κακοί στο χαρακτήρα ανάλογα με τον εθισμό τους και την άσκησή τους στο καλό ή στο κακό, τότε είναι φανερό ότι την αρετή δεν την έχουν εκ φύσεως, αλλά την αποκτούν (δεν είναι έμφυτη, αλλά επίκτητη).
Με το επιχείρημα αυτό ο Αριστοτέλης:
ü     Ενισχύει με ένα ακόμα επιχείρημα την άποψή του ότι η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά αποκτιέται μέσα από τον εθισμό και την άσκηση. Αν ήταν έμφυτη για ποιο λόγο οι νομοθέτες να έκαναν ό,τι κάνουν;
ü     Επισημαίνει πόσο μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου, αφού από αυτήν εξαρτάται αν θα κατακτήσει την ηθική αρετή ή όχι.

Η αναφορά στις τέχνες – ένα ακόμα επιχείρημα
Η αναφορά στην τέχνη του κιθαριστή και στου οικοδόμου είναι ένας ακόμη αναλογικός συλλογισμός του Αριστοτέλη με στόχο να ενισχύσει την άποψη του για τον επίκτητο χαρακτήρα της ηθικής αρετής.
ü     Όπως ο νόμος έχει στόχο να διδάξει την ηθική αρετή στους ανθρώπους, εξαναγκάζοντας τους να κάνουν καλές πράξεις μέχρι να φτάσουν στο σημείο να τις κάνουν (από εθισμό) χωρίς εξαναγκασμό
ü     Έτσι μαθαίνουν και οι τεχνίτες την τέχνη τους. Ο κιθαριστής ασκούμενος συνέχεια στην κιθάρα βελτιώνει την τέχνη του, ο οικοδόμος χτίζοντας καλά και γερά σπίτια γίνονται καλοί οικοδόμοι.
Συμπέρασμα: Η επανάληψη ποιοτικών ενεργειών οδηγεί στην πρόσκτηση των αρετών. Ο συλλογισμός αυτός συμπληρώνει όσα είπε στις ενότητες 1 και 2 για τον εθισμό. Δεν αρκεί μόνο η επανάληψη των ενεργειών, απαραίτητη είναι η επανάληψη των σωστών ενεργειών.

Η αναφορά στις διαφορές των πολιτευμάτων
Η άποψη που εκφράζει εδώ ο Αριστοτέλης για τη διαφορά των πολιτευμάτων δεν μπορεί να ενταχθεί οργανικά στο θέμα που αναλύει στην ενότητα αυτή.
Γιατί το κάνει όμως;
ü     Αμέσως πριν αναφέρθηκε στην ευθύνη των νομοθετών αν θα ασκηθούν οι πολίτες επιτυχημένα στην ηθική αρετή ή όχι.
ü     Πέρα από τους άλλους παράγοντες που ενέχονται και επηρεάζουν τη συμπεριφορά των πολιτών σημαντικό ρόλο παίζει και το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούνται οι πολίτες να εθιστούν και να ασκηθούν σε πράξεις που θα τους οδηγήσουν στην ηθική αρετή.
ü     Και αυτό το πλαίσιο σε μεγάλο βαθμό δημιουργείται από τους νομοθέτες και τις αποφάσεις που παίρνουν αυτοί. Σε μεγάλο βαθμό οι νομοθέτες με τους νόμους που δημιουργούν είναι υπεύθυνοι και για το πλαίσιο μέσα στο οποίο εγγράφονται οι προσπάθειες των ανθρώπων να κατακτήσουν την ηθική αρετή.
ü     Πολλοί νομοθέτες δεν έχουν πάντοτε τις κατάλληλες γνώσεις (παρά τις αγαθές προθέσεις τους) για να βοηθήσουν τους πολίτες να ασκηθούν στην ηθική αρετή.
ü     Αν ένα πολίτευμα είναι καλό ή λιγότερο καλό αυτό οφείλεται στο αν οι πολίτες του ασκούνται περισσότερο ή λιγότερο στην ηθική αρετή.
ü     Κριτήριο λοιπόν για να αξιολογήσουμε αν ένα πολίτευμα είναι καλό ή λιγότερο κακό είναι το αν βοήθησαν λιγότερο ή περισσότερο οι νομοθέτες τους πολίτες να κατακτήσουν με τη δική τους καθοδήγηση την ηθική αρετή.
ü     Για τον Αριστοτέλη όλα τα πολιτεύματα μπορούν να θεωρηθούν καλά, αφού οι νομοθέτες, όσο εξαρτάται από αυτούς, επιδιώκουν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να κατακτήσουν την ηθική αρετή. Η διαφορά των πολιτευμάτων έγκειται στο βαθμό της βοήθειας που παρέχει το κάθε πολίτευμα στον πολίτη, ώστε να ασκηθεί με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία στα έργα της αρετής και να γίνει τελικά κάτοχός της. Πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό της τελειότητας: και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην περιοχή του κακού. Δηλαδή το ένα πολίτευμα βοηθάει περισσότερο τους πολίτες του να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε να γίνουν τελικά κάτοχοί της, το άλλο απλώς επιτελεί αυτό το έργο με λιγότερο επιτυχία.

ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης:
1.     Το κόμμα πριν από το σύνδεσμο «καί[2]».
Η πρόταση καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης ακολουθεί ένα ζεύγος κύριων προτάσεων που συνδέονται αντιθετικά (καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ᾽ ἐστίν, ἁμαρτάνουσιν,). Έτσι είναι απαραίτητο να μπει το κόμμα για να φανεί ότι η πρόταση καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης συνδέεται με διαφορετικό τρόπο με τις δύο προηγούμενες προτάσεις ή ότι εμφανίζεται ως αποτέλεσμα των δύο προηγούμενων προτάσεων. Έτσι, ανάλογα με το ποια από τις δύο απόψεις υιοθετούμε η πρόταση μπορεί να μεταφραστεί: α) Σ’ αυτό άλλωστε διαφέρει και το ένα πολίτευμα από το άλλο, το καλό από το λιγότερο καλό, β) Το λογικό, επομένως, συμπέρασμα είναι ότι η διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτό.
2.     Η διατύπωση του Αριστοτέλη σ’ αυτό το σημείο διακρίνεται από ελλειπτικότητα και τη χαρακτηρίζει συντομία.
Μια πιο προσεγμένη διατύπωση θα ήταν: καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύλης.
ü     Η ύπαρξη των δύο επιθετικών προσδιορισμών στο τέλος της πρότασης είναι ένδειξη του προφορικού χαρακτήρα του κειμένου, και ενισχύει την άποψη ότι το κείμενο ήταν σημειώσεις που συνόδευαν τις «παραδόσεις», τα «μαθήματα» του Αριστοτέλη.
ü     Ο Δ. Λυπουρλής υποστηρίζει ότι σ’ αυτό το σημείο η διατύπωση του Αριστοτέλη είναι σκόπιμη. Στόχος της είναι να επανασυνδέσει με το συζητούμενο θέμα που είναι η ηθική αρετή και οι τρόποι πρόσκτησής της. Τοποθετώντας δηλαδή ο Αριστοτέλης τα δύο επίθετα στο τέλος της πρότασης πετυχαίνει να μας θυμίσει «ότι κάθε φορά που μιλάμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην ουσία πρόκειται για διαφορά ως προς την πρόοδο των πολιτών στον τομέα της αρετής».

Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη:
Οι δύο πολύ γενικές διαδικασίες στο υλικό σύμπαν είναι η «γένεσις» και η «φθορά». Κατ’ αναλογία σήμερα θα μιλούσαμε για δόμηση και αποδόμηση, που συντελούνται αδιάκοπα στο σύμπαν, η μια παράλληλα με την άλλη. Το «γίγνεσθαι» και το «φθείρεσθαι» αποτελούν κεντρικά θέματα που απασχόλησαν τόσο φιλόσοφους όσο και επιστήμονες.
Επιπλέον ως έννοιες αποτελούν σημαντικά αναλυτικά εργαλεία για τη σκέψη.
Πώς συνδέεται η αναφορά στη «γένεσιν» και τη «φθορά» με την ηθική αρετή που διαπραγματευόμαστε εδώ;
1.     Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι ηθικές αρετές δομούνται μέσα μας αφού ενεργήσουμε πρώτα (ενέργεια για την απόκτηση ηθικής αρετής = άσκηση και εθισμός).
2.     Με την ενέργεια (= άσκηση και εθισμός) ποιοτικών πράξεων, καλών δράσεων και συμπεριφορών δομείται μέσα μας η ηθική αρετή.
3.     Γι’ αυτό έχει σημασία από την νεανική ηλικία ο τρόπος με τον οποίο θα συνηθίσουμε να ενεργούμε.
4.     Ανάλογα, αν σταματήσουμε να κάνουμε ποιοτικές πράξεις, αν αναστείλουμε την ενέργεια καλών δράσεων, η αρετή που αποκτήσαμε φθείρεται, αποδομείται.  
Στην ενότητα αυτή οι δύο αυτές έννοιες έχουν άμεση σχέση τόσο με τον εθισμό όσο και με την ηθική πράξη. Για τον Αριστοτέλη τόσο η γένεση όσο και η φθορά κάθε αρετής (και τέχνης) έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα.  

εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί:
Η φράση αυτή αποτελεί την κατακλείδα του συλλογισμού του Αριστοτέλη.
Με τη φράση αυτή συνδέει την απόκτηση της ηθικής αρετής με την παιδεία που θα αποκτήσει ο άνθρωπος από τη νεανική ηλικία.
1.     Η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη. Ο άνθρωπος αποκτά την ηθική αρετή με άσκηση και εθισμό.
2.     Για να αποκτήσει ο άνθρωπος την ηθική αρετή απαραίτητη προϋπόθεση είναι να κάνει ποιοτικά σωστές ενέργειες, να υιοθετεί καλές συμπεριφορές, να κάνει καλές δράσεις.
3.     Ο πλέον αρμόδιος για να του υποδείξει αυτά είναι ο δάσκαλος (ή ο νομοθέτης, στον οποίο ο Αριστοτέλης διαβλέπει ένα ρόλο δασκάλου), ο οποίος πρέπει να οδηγήσει τους νέους στην απόκτηση της ηθικής αρετής.
4.     Βασικός στόχος της παιδείας, εκτός από γνώσεις, είναι και η πρόσκτηση της ηθικής αρετής από την πλευρά των νέων.



[1] Στην αρχική του σημασία το ρήμα δεν περιέχει την έννοια της ηθικής ενοχής.
[2] Κόμμα πριν από το σύνδεσμο «και» μπαίνει στις εξής περιπτώσεις:
1.     Όταν μεσολαβεί δευτερεύουσα πρόταση (Ο πατέρας γύρισε σπίτι, όταν έκλεισε το κατάστημά του, και η μητέρα δεν ήταν εκεί)
2.     Όταν το «και» ενώνει όλα τα προηγούμενα με τα παρακάτω ή τα ενώνει με διαφορετικό τρόπο (Τέτοιος πόλεμος είναι τίμιος και φυσικός, και δεν έχει να πεις τίποτα).
3.     Όταν με το κόμμα διευκολύνουμε το σωστό διάβασμα (Ζήτησα την άδεια να πάω και εγώ, και οι γονείς μου μού το επέτρεψαν)
4.     Όταν θέλουμε να αποφύγουμε παρεξηγήσεις (Όμορφη και ψηλή, με πολύ μαύρα μαλλιά, γυαλιστερά, και φλογερά μάτια).