Σάββατο 11 Δεκεμβρίου 2010

Πλάτωνας, Πρωταγόρας: Ενότητα 3: Η κλοπή της φωτιάς

«ἀνθρώπων γένος»
Στο μύθο χρησιμοποιείται και ο όρος ἀνθρώπων γένος. Γίνεται λόγος για ανθρώπους γενικά, όχι για ελεύθερους και δούλους, για ευγενείς, για Έλληνες και βάρβαρους κτλ. Άλλοι σοφιστές προχώρησαν περισσότερο στην ενότητα του ανθρώπινου γένους με τις διακηρύξεις τους κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων (Αντιφών, Αλκιδάμας). Πρόκειται για πρωτοποριακές για την εποχή τους αντιλήψεις. Η σημασία τους σε σχέση με τις αριστοκρατικές αντιλήψεις της εποχής τους, ακόμα και σε σχέση με σύγχρονες θεωρίες π.χ. για Άριους[1] είναι προφανής.
ü      Στον Πρωταγόρα (337c) βρίσκουμε την άποψη του Ιππία για την ενότητα των ανθρώπων «Μετά τον Πρόδικο πήρε το λόγο ο Ιππίας ο σοφός και είπε: Άνθρωποι της συντροφιάς, εγώ σας θεωρώ όλους συγγενείς και φίλους και συμπολίτες – μας συνδέει η φύση, όχι ο νόμος. Γιατί η φύση συνδέει με συγγένεια το όμοιο με το όμοιο, ενώ ο νόμος, των ανθρώπων ο δυνάστης, συχνά επιβάλλει με τη βία σχέσεις που δεν τις ανέχεται η φύση»[2] .
ü      «Οι ηθικές αναλύσεις των Σοφιστών προσδιορίζονται από τις κατηγορίες του «νόμῳ» και του «φύσει» όπως χρησιμοποιούνται κατά το δεύτερο μισά του 5ου αιώνα π.Χ.
«Νόμῳ» είναι κάθε τι το συμβατικό, που είναι αποτέλεσμα κοινής αποδοχής συνειδητής ή έμμεσης. «Νόμῳ» είναι η γλώσσα, οι νομοί, οι ηθικές αξίες και οι λογικές κατηγορίες. «Νόμῳ» είναι και ό,τι επικαλούμαστε με τα λόγια μας σε αντιδιαστολή προς τους κανόνες που εφαρμόζουμε «ἔργῳ».
«Φύσει» είναι ό,τι ανταποκρίνεται στις βιολογικές λειτουργίες και ανάγκες του ανθρώπου, ό,τι ο άνθρωπος θα υιοθετούσε αυθόρμητα αν δεν δεσμεύονταν από τις κοινωνικές συμβάσεις, ό,τι κάνει ο άνθρωπος («ἔργῳ») σε αντιδιαστολή μ' αυτά που λέει.
Ορισμένοι από τους σοφιστές και ιδίως ο Πρωταγόρας τονίζουν την υπεροχή της «νόμῳ» κατάστασης σε σχάση με τη «φύσει» κατάσταση. Η «νόμῳ» κατάσταση είναι αποτέλεσμα της πολιτιστικές εξέλιξης που αχεί προοδευτικό χαρακτήρα. Ο «νόμῳ» άνθρωπος, αυτές δηλαδή που αχεί διαμορφωθεί από την εξέλιξη του πολιτισμοί, υπερτερεί σε σχάση με τον φυσικά άνθρωπο, που ζει συμφωνά με τα ένστικτά του, ίσο ένας πολιτισμένος Αθηναίος του 5ου αιώνα σε σχέση με τους άγριους, όπως περιγράφονται από τον κωμικά Φερεκράτη. Αντίθετα η «νόμῳ» κατάσταση για τον Ιππία και τον Αντιφώντα είναι συνυφασμένη με την παραβίαση των ηθικών αξιών που θεμελιώνονται στην ισότητα και που σέβεται ο άνθρωπος όταν ζει «κατά φύσιν». Για τον Καλλικλή η «νόμῳ» κατάσταση αντίθετα διασφαλίζει την εφαρμογή των μη αυθεντικών ηθικών αξιών που θεμελιώνονται πάνω στην απόλυτη ελευθερία και ανταποκρίνονται προς το συμφέρον και τις αναζητήσεις του πιο «δυνατού» βιολογικά και του πιο ικανού νοητικά. Πάντως η συσχέτιση των ηθικών αξιών με την αντίθεση του «νόμῳ» και του «φύσει» δείχνει άτι κανένας a priori καθορισμός τους δεν είναι δυνατός.».[3]
Ο όρος νόμος μπορούσε να έχει τις εξής σημασίες:
ü      Συσσώρευση, δηλαδή το κληρονομικό βάρος του άλογου εθιμικού δικαίου
ü      Έναν αυθαίρετο κανόνα, που επιβάλλεται συνειδητά από ορισμένες τάξεις για το δικό τους συμφέρον
ü      Ένα λογικό σύστημα του κρατικού νόμου, ενός επιτεύγματος δηλαδή που διαχώριζε τους Έλληνες από τους βάρβαρους.
Ο όρος φύσις μπορούσε να αντιπροσωπεύει:
ü      Ένα άγραφο, απεριόριστα ισχυρό «φυσικό νόμο», αντίθετα προς το μερικισμό του εγχώριου εθίμου,
ü      Τα «φυσικά δίκαια» των ατόμων, αντίθετα προς τις αυθαίρετες απαιτήσεις της πολιτείας[4].



Η επιθεώρηση του Προμηθέα
Ο Επιμηθέας έκανε τη μοιρασιά σοφά (ἐμμελῶς), αλλά δε φάνηκε καθόλου προνοητικός με τον άνθρωπο. Ο Προμηθέας διαπιστώνει την παράλειψη του Επιμηθέα και αποφασίζει να κλέψει τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις από τους θεούς, για να την προφέρει στον άνθρωπο, για να αναπληρώσει έτσι όσα η έλλειψη προνοητικότητας του Επιμηθέα του στέρησε.
Ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί ζώων και μορίων υποστηρίζει ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και «όσοι λένε ότι ήταν ανυπόδητος, γυμνός, χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί, λαθεύουν» (Δ, 10). Η σημερινή φυσική ανθρωπολογία συντάσσεται μάλλον με τη θεωρία του Πρωταγόρα αφού θεωρεί πολύ σημαντική παράμετρο το ότι οι πρώτοι άνθρωποι, τα πρώτα ανθρωποειδή, είχαν ελλιπή φυσικό εξοπλισμό.

Τα δώρα του Προμηθέα
Ο Προμηθέας κλέβει από τους θεούς τη φωτιά και την έντεχνο σοφία.
Η φωτιά   Το δώρο της φωτιάς ήταν πολύ σημαντικό, γιατί συνδέεται με την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Χάρη στη φωτιά οι άνθρωποι μπόρεσαν, για παράδειγμα, να ανακατέψουν διάφορα υλικά, να δημιουργήσουν μεταλλικά, άρα καλύτερα, εργαλεία, καλύτερα όπλα για τους εχθρούς τους κτλ.
Η έντεχνος σοφία η αρχική σημασία της λέξης σοφία ήταν η δεξιότητα και η εμπειρία σε κάποια τέχνη (μεταλλουργία, αρχιτεκτονική, γλυπτική κτλ.) (η μαστοριά). Ο προσδιορισμός έντεχνος εννοεί αυτού του είδους τη σοφία, τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, που συμπορεύεται με την τέχνη, οι τεχνικές γνώσεις και οι εκάστοτε τεχνικές κατακτήσεις του ανθρώπου, όλα όσα χαρακτηρίζουμε τεχνικό πολιτισμό του ανθρώπου. Δεν εννοείται σε αυτό το σημείο ούτε η φιλοσοφία, ούτε οι άλλες πνευματικές ενασχολήσεις και κατακτήσεις του ανθρώπου. 
Ο Προμηθέας κλέβοντας τη φωτιά, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του Δία, εκφράσει την ορθολογική πίστη του Πρωταγόρα ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη γνώση να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει για να καλυτερεύσει τη ζωή του. Ο Προμηθέας κλέβοντας τη φωτιά και την έντεχνο σοφία έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επιβληθεί πάνω στη φύση.
Ο Προμηθέας κλέβοντας τη φωτιά και την έντεχνο σοφία έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να διαφοροποιηθεί από τα υπόλοιπα έμβια όντα κάνοντας τον κύριο και δημιουργό του πολιτισμού του. Τα «δώρα» του Επιμηθέα στα ζώα είναι πολύ σημαντικά για την επιβίωσή τους, αλλά ταυτόχρονα τα περιορίζουν σε μια ζωή μέσα στα πλαίσια αυτών των δυνατοτήτων τους χωρίς να επιτρέπουν καμιά εξέλιξη. Αντίθετα ο άνθρωπος με τα δώρα του Προμηθέα ξεπερνάει το στάδιο των άμεσων βιολογικών αναγκών και της επιβίωσης και προχωρά στη δημιουργία και εξέλιξη ενός τεχνικού πολιτισμού, στη συνέχεια αναπτύσσει και εξελίσσει μορφές κοινωνικής συμβίωσης (κοινωνικού πολιτισμού), για να αναπτύξει και να εξελίξει και ένα πνευματικό πολιτισμό. Ο άνθρωπος δημιουργεί έναν άλλο τρόπο ζωής από τα ζώα, ένα δικό του πολιτισμό τον οποίο εξελίσσει. Έτσι επιτυγχάνει ασφάλεια, επικοινωνία, ανάπτυξη λόγου και πνεύματος. Με τα δώρα του Προμηθέα ο άνθρωπος μπήκε στο δρόμο της ευτυχίας, της ευπορίας, της αφθονίας και της ευδαιμονίας.
Στο μύθο που διηγείται ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι τεχνικές γνώσεις δόθηκαν όλες μαζί στον άνθρωπο (a priori). «Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένο σύνολο a priori και όχι ως θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες». Η σύγχρονη αρχαιολογία και φυσική ανθρωπολογία απέδειξε ότι όλες αυτές οι κατακτήσεις χρειάστηκαν πολλά χρόνια και οι τεχνικές κατακτήσεις και επινοήσεις περνούσαν από γενιά σε γενιά, διαδίδονταν, κυκλοφορούσαν ευρέως, εξελίσσονταν, τελειοποιούνταν, προσαρμόζονταν στις τοπικές ιδιαιτερότητες.
Ο Πρωταγόρας δεν το αγνοεί αυτό, αλλά η αναφορά εδώ στην κλοπή της φωτιάς και των τεχνικών γνώσεων έχει συμβολική σημασία. Στα πλαίσια του μύθου ο Πρωταγόρας επιλέγει να παρουσιάσει τον Προμηθέα να παρεμβαίνει σ’ αυτό τη φάση της εξέλιξη κατά την οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον. Ο Προμηθέας δίνει τα «όπλα», τις δυνατότητες οι οποίες και οι ίδιες θα εξελιχθούν και νέες εξελίξεις και κατακτήσεις θα δημιουργήσουν. «Διαβάζοντας» τους συμβολισμούς του μύθου η παρέμβαση του Προμηθέα θα πρέπει να εννοηθεί ως ένας σταθμός στις προσπάθειες του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να προσαρμοστεί στο φυσικό περιβάλλον για να επιβιώσει.
 «Η μυθική μορφή με την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψή του για τη γένεση του πολιτισμού δεν μας επιτρέπει να πάρουμε κάθε λέξη του τοῖς μετρητοῖς»[5]. Πρόκειται βέβαια για συμβολισμούς και θα πρέπει να δούμε την παρέμβαση του Προμηθέα ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγματοποιείται η γένεση των τεχνών και σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Στην προηγούμενη φάση (του Επιμηθέα) συντελείται ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου.
Ο Πρωταγόρας ως σοφιστής αποδέχεται την άποψη ότι η ιστορία προχωράει σε μια πορεία που οδηγεί τον άνθρωπο σε βελτίωση της ζωής του. Αυτή αισιόδοξη αντίληψη της ιστορίας και της εξέλιξης, ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά της σοφιστικής σκέψης. Οι αντιλήψεις αυτές του Πρωταγόρα και των σοφιστών έρχονται σε πλήρη αντίθεση με πιο αρχαϊκές αντιλήψεις (όπως γι’ αυτές τις οποίες μιλάει ο Ησίοδος) ότι υπήρχε μια «χρυσή εποχή» στο παρελθόν, κατά την οποία ο άνθρωπος ήταν ευτυχισμένος και η οποία έχει περάσει ανεπιστρεπτί, και ο άνθρωπος βαδίζει από το κακό στο χειρότερο. Και πιο ισχυρό επιχείρημα το έφερναν οι σοφιστές για να υποστηρίξουν ότι η ανθρώπινη ζωή ἀεί βελτιοῦται αποτελεί η ίδια η πόλη της Αθήνας που κατάφερε να αναπτυχθεί οικονομικά, να εξελιχθεί δημοκρατικά και να αποδείξει ότι μπορεί να λειτουργήσει η δημοκρατία (κατέκτησε δηλαδή έμπρακτα μια σειρά από θεμελιώδεις αξίες του ανθρώπου[6]). 

«Δεν είχε όμως την πολιτική τέχνη, γιατί αυτή βρισκόταν στα χέρια του Δία»
Ο Πρωταγόρας με τον όρο πολιτική τέχνη ο Πρωταγόρας εννοεί την ικανότητα της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης στα πλαίσια του θεσμού της πόλης. Εννοεί τις γνώσεις που επιτρέπουν στους ανθρώπους να ζουν οργανωμένοι και να διαμορφώνουν ένα κοινό πλαίσιο δράσης που στόχο έχει το κοινό καλό. Αυτή την πολιτική σοφία οι άνθρωποι δεν την κατείχαν. Ήταν προνόμιο του Δία. Το γεγονός αυτό στη μυθολογική αξιακή κλίμακα δείχνει και τη μέγιστη αξία της πολιτικής τέχνης, εφόσον αυτή βρίσκεται στην αποκλειστική κατοχή του πατέρα των θεών και αρχηγού τους.

«Διός φυλακαί»
Είναι η Βία και το Κράτος που συναντάμε στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου και στη Θεογονία του Ησίοδου. Είναι τα όργανα της εξουσίας του Δία. Στην αρχή της τραγωδίας του Αισχύλου αλυσοδένουν στην αρχή τον Προμηθέα στον Καύκασο.
Στο μύθο του Πρωταγόρα συμβολίζουν τη δυσκολία της απόκτησης της πολιτικής αρετής, τις επίπονες και επίμονες προσπάθειες του ανθρώπου να οργανωθεί πολιτικά. Η παρουσία των θεών μέσα στο μύθο φανερώνει την παρουσία της φύσης μέσα στην κοινωνία (κάτι που θα φανεί καλύτερα παρακάτω, στην 4η ενότητα).



[1] Για τη ναζιστική ιδεολογία οι Άριοι, δηλαδή οι Γερμανοί, ήταν «ανώτερη φυλή» ως προς τη φυσική δύναμη, την εξυπνάδα και τον πολιτισμό.
Οι υπόλοιποι πληθυσμοί έμπαιναν σε μια ιεραρχία (δηλαδή σε μια σειρά) ανάλογα με το πόσο «συγγενείς» ήταν με τους Γερμανούς. Στη ναζιστική Ευρώπη, αμέσως κάτω από τους Γερμανούς θα  ήταν οι πληθυσμοί που ζούσαν στη βόρεια Ευρώπη, που υποτίθεται ότι είχαν κοινά σημεία με τους Άριους. Μετά ακολουθούσαν οι πληθυσμοί που μιλούσαν γλώσσες οι οποίες προέρχονταν από τα λατινικά (Γάλλοι, Ιταλοί, Ρουμάνοι) και οι Έλληνες. Όλοι αυτοί θα εργάζονταν για τους Γερμανούς.
Οι Σλάβοι, οι Εβραίοι, οι Ρομά (Τσιγγάνοι) και όλοι οι μαύροι ήταν για τους ναζί «υπάνθρωποι» και επικίνδυνοι για «φυλετική μόλυνση». Εξίσου «υπάνθρωποι» ήταν για τους ναζί και οι ομοφυλόφιλοι (άντρες και γυναίκες), αλλά και οι ψυχικά άρρωστοι και οι ανάπηροι. Πίστευαν ότι όλοι αυτοί έβαζαν σε κίνδυνο την Άρια φυλή. Γι’ αυτό έπρεπε να απομονωθούν, ακόμη και να εξοντωθούν. Το ναζιστικό καθεστώς έκανε πράξη αυτές τις αντιλήψεις και δολοφόνησε εκατομμύρια αθώους ανθρώπους.

[2] Πλάτωνος, Πρωταγόρας, μετάφραση Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος, σ. 115
[3] Α. Μπαγιόνας, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής ηθικής από τους προσωκρατικούς ως την αρχαία Ακαδημία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 43-46  
[4] Ε. R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, Αθήνα 1978, σ. 157.
[5] W. Jaeger, βλ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική. Τα σωζόμενα αποσπάσματα, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1991, σ. 122-123.
[6] Για την εξελικτική και κυκλική αντίληψη της ιστορίας βλ. Α. Μπαγιόνας, Η θεωρία της ιστορίας από τον Θουκυδίδη στον Sartre, Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 90-93: «Πολλοί νεότεροι ερμηνευτές της φιλοσοφίας της ιστορίας (…) ταυτίζουν τη φιλοσοφία της ιστορίας των αρχαίων με την κυκλική αντίληψη για την ιστορία. Η άποψη αυτή δεν είναι εντελώς ακριβής. Στον Ξενοφάνη, στο Μικρό Διάκοσμο του Δημοκρίτου, στο Περ τς ν ρχ καταστάσεως έργο του Πρωταγόρα και στις Κύριες Δόξες του Επίκουρου, βρίσκουμε την απήχηση μιας διαφορετικής θεώρησης της ιστορίας. Στα κείμενα αυτά που συνδέθηκαν άμεσα ή έμμεσα με τη Σοφιστική, και γενικότερα με ό,τι θα ήταν δυνατόν να ονομαστεί Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός, εξετάζεται η γένεση και η εξέλιξη του πολιτισμού. Εκφράζεται η άποψη ότι η εξέλιξη αυτή έχει προοδευτικό χαρακτήρα. Κάθε μεταγενέστερη φάση της έχει τη δυνατότητα να λύσει τα προβλήματα που δεν μπορούσε να λύσει η προγενέστερη.
Σύμφωνα π.χ. με το μύθο που διηγείται ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα θα ήταν δυνατόν να διακρίνουμε τρεις φάσεις (...)φάση του Επιμηθέα... φάση του Προμηθέα ... φάση του σχηματισμού πόλεων] (...) Χαρακτηριστικό γνώρισμα των θεωριών αυτών για τη γένεση και την εξέλιξη του πολιτισμού είναι ότι δεν οδηγούν σε συνολική θεώρηση της ιστορίας, όπως οι κυκλικές θεωρίες. (…)
Παρά την ύπαρξη θεωριών για τον πολιτισμό και την πρόοδο, μπορούμε να δεχτούμε ότι αντίληψη που επικρατεί κατά την αρχαιότητα για την ιστορική εξέλιξη είναι η κυκλική. (…) Οι θεωρίες για τη γένεση του πολιτισμού και για τον προοδευτικό χαρακτήρα της εξέλιξής του πρέπει να θεωρηθούν ως εκφράσεις κάποιας πολεμικής εναντίον απόψεων, που βρίσκουμε στον Ησίοδο, στον Πλάτωνα και σε άλλους συγγραφείς. Σύμφωνα με τις απαισιόδοξες αυτές απόψεις, η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελεί παρακμή. Οι άνθρωποι ήσαν μακάριοι την εποχή που κυβερνούσε ο Κρόνος, πριν από την εποχή του Δία. Τότε ζούσαν όπως οι Κύκλωπες. Έχασαν την αφελή μακαριότητά τους ύστερα είτε γιατί έπαψαν να είναι αφελείς και «εὐήθεις» όπως οι πρώτοι άνθρωποι, είτε γιατί απομακρύνθηκαν από τα παραδοσιακά έθιμα που εκφράζονται με τη «θέμιδα» και συνοψίζουν την βούληση των θεών. Οι θεωρίες για την εξέλιξη του πολιτισμού, όπως του Ξενοφάνη, Δημοκρίτου και Πρωταγόρα, δείχνουν αντίθετα ότι οι άνθρωποι με την πάροδο του χρόνου ζουν καλύτερα από υλική άποψη και βελτιώνονται από ηθική άποψη. Έτσι δικαιώνεται η Αθηναϊκή δημοκρατία που αποτελεί την κατάληξη της πολιτιστικής αυτής εξέλιξης. Ανασκευάζονται απόψεις, όπως του Σωκράτη στο Γοργία του Πλάτωνα, που συνέδεε την αθηναϊκή δημοκρατία του Περικλή με μια κατάσταση ηθικής παρακμής».

Δεν υπάρχουν σχόλια: