Κυριακή 12 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Ενότητα 1 - Διανοητική και ηθική αρετή


Στόχοι ενότητας 1:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες:
ü      τα είδη της αρετής,
ü      τη σχέση της ηθικής αρετής με την ανθρώπινη φύση,
ü      τον τρόπο γένεσης (και ανάπτυξης) της ηθικής αρετής.

Σύνδεση με τα προηγούμενα:
Στο τέλος του 1ου Βιβλίου των Ηθικών ο Αριστοτέλης παρουσίασε την πρότασή του:  
α) για την τριμερή διαίρεση της ψυχής:
ü      στο ἄλογον, οὐδαμῶς κοινωνοῦν λόγου (έχει σχέση με τη διατροφή και την αύξηση του οργανισμού)
ü      στο ἔχον λόγον (έχει σχέση με τις διανοητικές αρετές, π.χ. σοφία, φρόνηση κτλ.).
ü      το ἄλογον, ἀλλά ἐπιπειθές λόγῳ, τό ἐπιθυμητικόν, ένα τρίτο μέρος που μετέχει και το ἄλογον και το ἔχον λόγον μέρος (έχει σχέση με τις αρετές που περιγράφουν το χαρακτήρα ενός ανθρώπου –ηθικές αρετές-)
β) για τα δύο είδη της αρετής: την ηθική αρετή και τη διανοητική.

Οι αρετές
Διανοητικές αρετές, π.χ. η σοφία, η φρόνηση κτλ., έχουν σχέση με το λογικό μας, με το ἔχον λόγον, μέρος της ψυχής. Είναι διδακτές και για τη μετάδοση τους την κύρια ευθύνη τη φέρει ο δάσκαλος και γενικότερα το εκπαιδευτικό σύστημα μιας πολιτείας.
Η τελειοποίηση αυτών των αρετών πραγματοποιείται με το πέρασμα του χρόνου ( = η διδασκαλία δεν μπορεί παρά να απλωθεί σε μια έκταση χρόνου) και με την εμπειρική εξάσκηση, την πείρα που το άτομο αποκτά σιγά σιγά. Πάλι επομένως σε μια έκταση χρόνου.
Η λέξη πλεῖον υποννοεί ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η ανάπτυξη των διανοητικών αρετών (δεν τους κατονομάζει όμως, ούτε αναφέρεται σε αυτούς)
Ηθικές αρετές (=αυτές που περιγράφουν το χαρακτήρα του ανθρώπου): Έχουν σχέση με το ἐπιθυμητικόν μέρος της ψυχής και είναι αποτέλεσμα εθισμού και εξοικείωσης.
Επομένως εξαρτάται από τον ίδιο το μαθητευόμενο και τη θέλησή του να ασκηθεί στην απόκτηση των αρετών εκείνων που θα τον οδηγήσουν στην ευδαιμονία, στη τελείωση του. Προϋποθέτει σε απόλυτο βαθμό τη θέληση του ατόμου να «εθισθεί» σιγά σιγά (πάλι επομένως σε μια έκταση χρόνου) σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (= με την ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών).
ü      Σοφός γίνεται κάποιος με τη βοήθεια καλών δασκάλων.
ü      Αγαθός (= φορέας αρετής) γίνεται κάποιος με τη θέλησή του (πράγμα που σημαίνει προσωπική επιλογή) και με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης.

ἡ δ᾽ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους: Στην προκειμένη περίπτωση ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις λέξεις  ἠθικὴ/ήθος και ἔθος. Η συσχέτιση των δύο λέξεων είναι σωστή.
Παράγωγες λέξεις από το ήθος: ηθικός, ηθική κτλ.
Παράγωγες λέξεις από το έθος: έθιμο, εθισμός, συνήθεια, συνηθίζω κτλ.
Οι αρχαίοι Έλληνες πολλές φορές προσπαθούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις (= να βρουν την αληθινή, την αρχική τους σημασία). Όμως η προσπάθειά τους ήταν εμπειρική. Η γλωσσολογία σαν επιστήμη (και η ετυμολογία ως κλάδος αυτής της επιστήμης) δεν είχε αναπτυχθεί στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Το ότι τις γλώσσες τις κυβερνούν αυστηρότατοι νόμοι και το ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι νόμοι που κυβερνούν την ελληνική γλώσσα ήταν άγνωστοι παράμετροι για τους αρχαίους Έλληνες. Γι’ αυτό συχνά, δρώντας με βάση την εμπειρία τους, έπεφταν έξω στα συμπεράσματά τους. Με αποτέλεσμα πολύ συχνά οι αρχαίοι να βασίζουν τους συλλογισμούς τους σε λαθεμένες γλωσσικές επισημάνσεις. Και ο Αριστοτέλης δεν απέφυγε τέτοια σφάλματα.
Ακόμα, ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα: λέγεσθαι = είναι. Δηλαδή ένα πράγμα «υπάρχει» ή «είναι έτσι», αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως «υπάρχον» ή «ως τέτοιας λογής». Έδινε στο λέξεις οντολογικό περιεχόμενο. Τα πράγματα δηλαδή είναι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις.

ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται:
φύσις: κάτι που έλκει την προέλευσή του από την ίδια τη φύση και όχι από τη νομοθεσία ή την ανθρώπινη σύμβαση ή συμφωνία.
Εδώ υποδηλώνεται μια τριπλή εννοιολογική διάκριση:
ü      Υπάρχουν ιδιότητες που έχουν φυσική προέλευση (π.χ. η έλξη των σωμάτων)
ü      Υπάρχουν ιδιότητες που έχουν τη βάση τους στη φύση, αλλά αναπτύσσονται με την ενθάρρυνση και την εξάσκηση (π.χ. οι καλές συμπεριφορές) ή χρειάζονται ενίσχυση με τη διδασκαλία.
ü      Υπάρχουν ιδιότητες που αποτελούν παρέκκλιση από τη φύση (τραυματική βλάβη, δυσπλασία κτλ.)
Η φράση αυτή αποτελεί το συμπέρασμα ενός παραγωγικού συλλογισμού[1]:
ü      Πρώτη προκείμενη: ἡ δ᾽ ἠθικὴ [αρετή] ἐξ ἔθους περιγίνεται [η ηθική αρετή δεν μπορεί να γεννηθεί παρά μόνο με τον εθισμό]
ü      Δεύτερη προκείμενη: οὐδ᾽ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη [= όλα τα πράγματα που είναι κανονισμένα από τη φύση έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου εθισμού] [= οὐθὲν των περιγινομένων ἐξ ἔθους φύσει ἐγγίγνεται]
Συμπέρασμα: οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται
Η πρώτη προκείμενη τεκμηριώνεται με βάση τον ετυμολογικό συσχετισμό των λέξεων ήθος και έθος.
Η δεύτερη προκείμενη τεκμηριώνεται με έναν αναλογικό συλλογισμό[2], με βάση κάποια παραδείγματα από τη φύση.

οὔτ᾽ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους – Η τελική θέση του Αριστοτέλη: Καμιά ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά και καμιά ηθική αρετή δεν είναι και ενάντια στη φύση.
Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι προορισμένος με την ικανότητα να δεχτούν ηθικές αρετές, γεννιέται με κάποιες προδιαγραφές (π.χ. λογική, δηλαδή γεννιέται με το μυαλό κοκ.). Με τον εθισμό μπορεί να αναπτύξει αυτές τις προδιαθέσεις (δύναμις) σε ικανότητες (ενέργεια) και να φτάσει στην τελείωση. 

Η παιδαγωγική διάσταση αυτής της άποψης:
Ο Αριστοτέλης φαίνεται να διαφωνεί με την άποψη ότι η φύση καθορίζει τη δυνατότητα να μάθει κάποιος ή όχι, ότι ο ρόλος της φύσης είναι καθοριστικός και η αγωγή και η παιδεία πολύ μικρό ρόλο μπορούν να παίξουν σ’ αυτό. Για τον Αριστοτέλη, όπως φαίνεται σ’ αυτό το κομμάτι, η ανάπτυξη των διανοητικών αρετών και των ηθικών αρετών είναι προϊόν κοινωνικών επενεργειών και παιδείας. Σε ό,τι αφορά πιο συγκεκριμένα τις ηθικές αρετές αυτές καλλιεργούνται από τον εθισμό. Ο εθισμός στις ηθικές αρετές, λοιπόν, δεν μπορεί παρά να είναι ένας από τους στόχους της παιδείας. Η παιδεία πρέπει να αξιοποιεί με ποικίλους τρόπους και μέσα τις εν δυνάμει δεξιότητες των ανθρώπων.



[1] Ο Αριστοτέλης στο έργο του Αναλυτικά Πρότερα δίνει τα βασικά στοιχεία του παραγωγικού συλλογισμού ως λογικής ενέργειας: «Ο συλλογισμός είναι μια λογική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία, αφού ορισμένα δεδομένα γίνουν δεκτά ως αληθινά, προκύπτει αναγκαστικά, εξαιτίας της ύπαρξης αυτών των δεδομένων, κάτι διαφορετικό από αυτά» (Αναλυτικά Πρότερα, Α24b 18-20).
Τηρείται δηλαδή η ακόλουθη διαδικασία: α) Τίθενται ως προκείμενες δύο ή περισσότερες προτάσεις – κρίσεις, β) Ακολουθεί μια λογική πορεία κατά την οποία η σκέψη συσχετίζει τις προκείμενες με βάση τη μορφή τους, όχι με βάση το αληθινό ή μη αληθινό περιεχόμενό τους, γ) Εφόσον κατά την αξιοποίηση (μελέτη) των προκείμενων δεν προκύπτουν αντιφάσεις και άλλες εξωτερικές λογικές ασυνέπειες, εξάγεται το συμπέρασμα κατά τρόπο λογικά υποχρεωτικό. Το συμπέρασμα, αν και συνάγεται από τις προκείμενες, δεν περιέχεται ρητά σε αυτές.
[2] Στον αναλογικό συλλογισμό από τα ειδικά στοιχεία ενός πράγματος εξάγουμε συμπέρασμα για άλλα ειδικά.

Δεν υπάρχουν σχόλια: