Πέμπτη 16 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Πολιτικά: Ενότητα 19, Είδη δημοκρατίας

Στόχοι ενότητας 19:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες ότι:
1.     τα κριτήρια διάκρισης της δημοκρατίας σε είδη,
2.     η ελευθερία, η ισότητα και η συμμετοχή του πολίτη στην εξουσία είναι θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας,
3.     ο νόμος είναι η υπέρτατη αρχή στη δημοκρατία (όπου οι νόμοι δεν γίνονται σεβαστοί, εκεί εμφανίζονται οι δημαγωγοί),
4.     η αξιολόγηση των ειδών της δημοκρατίας.

Οι μορφές της δημοκρατίας
1.     Επειδή η δημοκρατία είναι εξελισσόμενη πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές μορφές δημοκρατίας, που ο Αριστοτέλης, ο οποίος θεωρεί τη δημοκρατία ως «ἡμαρτημένο» πολίτευμα γιατί αποβλέπει προς το συμφέρον των απόρων και όχι προς «τὸ τῷ κοινῷ λυσιτελοῦν» κατατάσσει σε λιγότερο και περισσότερο ατελείς. Όλες οι μορφές δημοκρατίας έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, ότι το «πλῆθος» ή ο «δῆμος» ασκεί την εξουσία και υπάρχει συνέχεια στη μετάβαση από τη μια στην άλλη. Σε όλες τις μορφές δημοκρατίας ο «δῆμος» ασκεί την εξουσία. Οι διαφορές μεταξύ τους προκύπτουν από την καθοριστική ή μη θέση των φτωχών στα πλαίσια του «δήμου»
2.     Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει πέντε διαφορετικούς τύπους δημοκρατίας που διακρίνονται μεταξύ τους κατά το χαρακτήρα των θεσμών και του λαού στον οποίο εμφανίζονται συγκεκριμένα.
3.     Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τις μορφές δημοκρατίας αρχίζοντας με την καλύτερη και τελειώνοντας με τη χειρότερη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τρόπος που παρουσιάζει τις παραλλαγές της δημοκρατίας κρύβει και μια αξιολόγηση των διαφόρων παραλλαγών.
Α. Η δημοκρατία που εφαρμόζει με τον πιο πιστό τρόπο την αρχή της ισότητας. Σ’ αυτήν πλούσιοι και φτωχοί είναι ίσοι μεταξύ τους, άρα πλούσιοι και φτωχοί συμμετέχουν με τον ίδιο τρόπο στη διακυβέρνηση.
Σχολιασμός:
ü     Η δημοκρατία χαρακτηρίζεται από το ότι πλούσιοι και φτωχοί έχουν καταρχήν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα, και από το ότι ούτε οι μεν ούτε οι δε είναι οι κυρίαρχοι. Αυτή είναι η άριστη μορφή.
Β. Η δημοκρατία, όπου οι άρχοντες εκλέγονται με βάση το μικρό εισόδημα. Κριτήριο για την κατάληψη των αξιωμάτων είναι η περιουσία: όποιος έχει την προβλεπόμενη κατώτατη περιουσία, έχει το δικαίωμα να καταλαμβάνει αξιώματα. Αν χάσει την περιουσία του, χάνει και τη δυνατότητα κατάληψης των αξιωμάτων.
Σχολιασμός:
ü     Σε άλλο σημείο των Πολιτικών του ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει το κριτήριο αυτό ολιγαρχικό. Εφόσον όμως το προβλεπόμενο όριο περιουσίας είναι χαμηλό, δεν μπορεί θεωρηθεί συλλήβδην αντιδημοκρατικό.
ü     Ταιριάζει σε κτηνοτρόφους ή γεωργούς που αποτελούν το καλύτερο υλικό για τη δημοκρατία, γιατί καθώς είναι πολυάσχολοι και απομακρυσμένοι μεταξύ τους, περιορίζονται σε περιστασιακές συνεδριάσεις της συνέλευσης του λαού για να εκλέγουν άρχοντες, να τους αναθέτουν την διακυβέρνηση και να τους καλούν σε απολογία.
Γ1. Η δημοκρατία στην οποία αξιώματα καταλαμβάνουν όλοι οι πολίτες που δεν έχουν κάποιο από τα προβλεπόμενα κωλύματα. Υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος.
Σχολιασμός:
1.     Όλοι οι πολίτες που γεννήθηκαν από νόμιμο γάμο έχουν μερίδιο στις υπηρεσίες, αλλά ο νόμος είναι κυρίαρχος.
Γ2. Η δημοκρατία στην οποία αξιώματα καταλαμβάνουν όλοι, φτάνει να έχουν την ιδιότητα του πολίτη. Υπέρτατη αρχή είναι και τώρα ο νόμος. Πρόκειται για παραλλαγή της Γ1.
Σχολιασμός:
2.     Δεν λαμβάνεται υπόψη η καταγωγή, αλλά όποιος έχει πολιτογραφηθεί ως πολίτης έχει μερίδιο στις υπηρεσίες, ενώ ο νόμος είναι κυρίαρχος.
Γ3. Η δημοκρατία στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούμενα, ανώτατη αρχή όμως δεν είναι πια ο νόμος, αλλά ο λαός, ο οποίος κυβερνά με ψηφίσματα (δημοκρατία των δημαγωγών).
Σχολιασμός:
3.     «Στη δημοκρατία εκείνη όπου η συμμετοχή στη λαϊκή συνέλευση αμείβεται και τα διατάγματα τείνουν να εκτοπίζουν τους νόμους. Ο λαός παρασύρεται από δημαγωγούς, οι πλούσιοι κατατρέχονται, το κόρος των δικαστών υπονομεύεται και κυριαρχούν οι τεχνίτες και οι χειρώνακτες. Αυτή η μορφή πολιτεύματος προσομοιάζει στην τυραννία και όπως και εκείνη δεν αποτελεί για τον Αριστοτέλη πολίτευμα με την ουσιαστική έννοια του όρου. Ο Αριστοτέλης δέχεται όχι μόνο την τάση των πολιτευμάτων να οδηγούνται ιστορικά από τη μοναρχία στη δημοκρατία, περνώντας ενδιάμεσα από την αριστοκρατία, την ολιγαρχία και την τυραννία, αλλά και την τάση της δημοκρατίας να οδηγείται από την πιο μετριοπαθή στην πιο απόλυτη μορφή της», W. D. Ross, Αριστοτέλης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) 1991, σ. 368.
4.     «Οι αποφάσεις λαμβάνονταν κατά περίπτωση με βούλευμα του λαού. «Σε τέτοια κράτη εμφανίζονται δημαγωγοί. Ο λαός γίνεται ταυτόχρονα πολυκέφαλος μονάρχης. Οι κόλακες του λαού κάνουν χρυσές δουλειές. Πετυχαίνουν πάντοτε να προβάλλουν τα πάντα στο λαό. Οι δημαγωγοί οφείλουν τη δύναμή τους στο λαό και μόνοι τους εξουσιάζουν τη γνώμη του πλήθους, γιατί αυτούς ακολουθεί το πλήθος. Επίσης παρασύρουν το πλήθος σε επιθέσεις εναντίον των αξιωματούχων `αυτό με τη σειρά του υπονομεύει το σεβασμό για τα αξιώματα. Μια τόσο εκφυλισμένη δημοκρατία δεν είναι στην πραγματικότητα πολίτευμα, γιατί λείπουν η τάξη και η σταθερότητα και με απλή ψηφοφορία ο λαός μπορεί οποτεδήποτε να αγνοήσει το νόμο». Αυστηρή αλλά δικαιολογημένη καταδίκη των Αθηναίων δημαγωγών. Ο Αριστοτέλης προσθέτει ότι υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες το πολίτευμα δεν είναι δημοκρατικό κατ' όνομα, αλλά παρόλα αυτά το κράτος, συνεπεία των ισχυόντων ηθών και της αγωγής, είναι δημοκρατικό, και το αντίστροφο», In. Düring, Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του. τ. Β΄, μετάφραση: Α. Γεωργίου-Κατσιβέλα, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) 1994, σ. 297- 298
Γενικός σχολιασμός:
1.     Βασικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του είδους της δημοκρατίας είναι:
α) η ισότητα
β) η περιουσία
γ) η απουσία κωλύματος
δ) η ιδιότητα του πολίτη
2.     Βασικά κοινά χαρακτηριστικά και θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας είναι:
α) η ελευθερία
β) η ισότητα
γ) η συμμετοχή του πολίτη στην εξουσία
3.     Υπάρχουν σημαντικές διαφορές από μορφή σε μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος ως προς το είδος της υπέρτατης αρχής:
α) αλλού είναι ο νόμος
β) αλλού είναι ο λαός
4.     Ο νόμος είναι η υπέρτατη αρχή της δημοκρατίας. Όπου οι νόμοι δε γίνονται σεβαστοί, εμφανίζονται οι δημαγωγοί.
5.     Όσα λέγονται στην ενότητα δεν αποτελούν τις προσωπικές απόψεις του Αριστοτέλη, αλλά είναι η γνώμη των υποστηρικτών της δημοκρατίας.
6.     Και η δημοκρατία, όπως και κάθε τι πολίτευμα, έχει την τάση να οδηγείται από την πιο μετριοπαθή στην πιο απόλυτη μορφή της, αλλά στην ουσία και στην πιο ανελεύθερη, στη δημοκρατία των δημαγωγών.

Ψηφίσματα και δημαγωγοί
Βλ. σχόλια του βιβλίου

Ελευθερία και ισότητα
Η ελευθερία και η ισότητα είναι οι δύο θεμελιώδεις έννοιες για τη δημοκρατία, όπως τη συνέλαβαν στην ελληνική αρχαιότητα, αλλά και κάθε δημοκρατίας.
Σχετικά με αυτά έχουμε να παρατηρήσουμε:
1.     Βάση του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η ελευθερία και αυτή είναι και η κύρια επιδίωξή του.
2.     Το νόημα της ελευθερίας μέσα στη δημοκρατία δεν είναι ότι ο πολίτης μπορεί να ζει όπως θέλει (ὡς βούλεται), αλλά και ότι στο πολίτευμα αυτό τα αξιώματα προορίζονται για όλους τους πολίτες.
Το ιδιαίτερο γνώρισμα του δημοκρατικού πολιτεύματος ή όπως λέει ο Αριστοτέλης ο όρος» ή το κριτήριό του είναι η ελευθερία και η ισότητα, ενώ για το ολιγαρχικό πολίτευμα είναι ο πλούτος, για το αριστοκρατικό η ευγένεια, η παιδεία και η αρετή Ως ελευθερία εννοεί την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη να συμμετέχει εξίσου στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας ανάγεται τελικά στο να ζει ο ελεύθερος πολίτης όπως θέλει («τὸ ζῆν ὡς βούλεταί τις» Ζ, 1, 1317 β 10-15). Προφανώς δεν πρόκειται για την ελευθερία να κάνει κανείς οτιδήποτε, που κατά τον Αριστοτέλη ταιριάζει μάλλον στους δούλους, αλλά για την ελευθερία να πράττει κανείς σύμφωνα με τις αποφάσεις που εκφράζουν τη βούλησή του ως πολίτη.
3.     Ουσιώδες γνώρισμα της δημοκρατίας είναι το «ἐν μέρει ἄρχεσθαι και ἄρχειν», η εναλλαγή δηλαδή των πολιτών στην εξουσία. Η ατομική και η πολιτική ελευθερία του ανθρώπου θεωρούνταν στην αρχαιότητα τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας.
4.     Η ισότητα αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του δημοκρατικού πολιτεύματος με την έννοια ότι όλοι οι πολίτες ὁμοίως έχουν δικαίωμα να καταλαμβάνουν αξιώματα μέσα στην πόλη (= κράτος).
Η ελευθερία ως χαρακτηριστικό γνώρισμα ή όρος της δημοκρατικής πολιτείας, είναι συνυφασμένη με την ισότητα. Αυτό συμβαίνει γιατί όλοι οι ελεύθεροι πολίτες συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας εξίσου. Το δικαίωμα συμμετοχής τους προκύπτει από την ιδιότητά τους ως ελεύθερων πολιτών. Από το χαρακτηριστικό αυτό της δημοκρατίας προκύπτει ότι καθένας από τους ελεύθερους πολίτες θεωρεί τον εαυτό του ίσο προς τους άλλους και ότι η δημοκρατία είναι ασυμβίβαστη με την ύπαρξη κάποιας «χαρισματικής προσωπικότητας» ή με την υπερβολική δύναμη κάποιου ηγέτη - γι' αυτά και ο οστρακισμός αχεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «δίκαιον πολιτικόν» και είναι αναγκαίο για κάθε πολιτεία όπου η εξουσία ασκείται με τρόπο συλλογικά.
5.     Δεδομένου ότι η έννοια της ισότητας είναι στα δημοκρατικά πολιτεύματα η πεμπτουσία της δικαιοσύνης, τελικά στα πολιτεύματα αυτά η δικαιοσύνη ορίζεται από τη θέληση των πολλών. Δηλαδή η δικαιοσύνη στη δημοκρατία συνίσταται στην ισότητα με κριτήριο τον αριθμό και όχι την αξία.