Πέμπτη 16 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Πολιτικά: Ενότητα 18, Πρέπει το πλήθος των πολιτών να ασκεί την πολιτική εξουσία;

Στόχοι ενότητας 18:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες ότι:
ü     η θέση του Αριστοτέλη και τα επιχειρήματα του σχετικά με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας από το πλήθος των πολιτών,
ü     η αρετή και η φρόνηση αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου ως πολίτη και ότι οι αξιόλογοι άνθρωποι είναι ανώτεροι από κάθε επιμέρους άτομο ενός πλήθους.

Η άσκηση της εξουσίας από τους πολλούς – Η επιχειρηματολογία

Θετικά στοιχεία
Αρνητικά στοιχεία
1.     Όλα μαζί τα επιμέρους άτομα μπορούν να αποτελέσουν μια δύναμη ανώτερη από τη δύναμη των λίγων και άριστων[1].
2.     Αποτελεσματικά η δύναμη των πολλών μπορεί να αποδειχτεί αποτελεσματικότερη από τη συνολική αρετή των λίγων.
3.     Ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης και έστι ενωμένοι οι πολλοί γίνονται αθροιστικά μια υπολογίσιμη δύναμη.
4.     Οι πολλοί κρίνουν καλύτερα
1.     Το κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι τίποτα το αξιόλογο.

Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη είναι επαγωγικός και συμπληρώνεται από τρία (03) παραδείγματα:
1.     Το παράδειγμα του δείπνου
ü       Τα δείπνα που γίνονται με τη συνεισφορά πολλών είναι καλύτερα από τα δείπνα που γίνονται από τη συνεισφορά ενός μόνο ανθρώπου.
ü       Στην άσκηση της εξουσίας από το πλήθος «συνδαιτυμόνες» είναι όλοι οι πολίτες, που συνεισφέρουν ο καθένας όλα τα μόρια φρόνησης και αρετής που διαθέτουν. Επειδή τα μόρια αυτά αθροίζονται, το σύνολο των πολιτών είναι ανώτερο από κάθε επιμέρους άτομο.
2.     Το παράδειγμα του ανθρώπου με υπερφυσική δύναμη
ü     Η δύναμη του πλήθους είναι παρόμοια με τη δύναμη που έχει ένας υπερφυσικός άνθρωπος που έχει πολλά πόδια, πολλά χέρια, πολλές αισθήσεις και ανάλογη αρετή και εξυπνάδα.  
ü     Περισσότερο πρόκειται για παράδειγμα μυθολογίας (Ερινύες, Εκατόχειρες κ.ά.).
ü     Με το παράδειγμα αυτό θέλει να επιβεβαιώσει την «αθροιστική» θεωρία του, σύμφωνα με την οποία το πλήθος ως σύνολο είναι «καλύτερο» ή και ισχυρότερο από τους λίγους ή τον έναν.
ü     Η υπεροχή αυτή, ανάλογα με τα κριτήρια που λαμβάνονται υπόψη, είναι: υλική, διανοητική και ηθική.
3.     Το παράδειγμα της κρίσης των ποιητών και των έργων της μουσικής
ü     Οι Αθηναίοι εκλέγανε με κλήρο δέκα τυχαίους κριτές των παραστάσεων, οι οποίοι εκπροσωπούσαν στην κυριολεξία το μέσο θεατή.
ü     Η κρίση τους όχι μόνο έκφραζε την κρίση των Αθηναίων θεατών, αλλά θεωρούνταν και αξιόπιστη, χάρη στην «αθροιστικά» συσσωρευμένη αρετή και φρόνηση.
ü     Πρόκειται για ένα παράδειγμα από την καθημερινή ζωή της Αθήνας και την εμπειρία του Αριστοτέλη από αυτήν.

Η άσκηση της εξουσίας από τους λίγους – Η επιχειρηματολογία

Θετικά στοιχεία
Αρνητικά στοιχεία
1.     Οι λίγοι αυτοί αξιόλογοι άνθρωποι, αν συγκριθούν ένας προς έναν με τους πολλούς, είναι ασφαλώς πολύ ανώτεροι, γιατί οι ιδιότητες που συγκεντρώνονται στην προσωπικότητά τους είναι διάσπαρτες και χάνονται.
1.     Οι θετικές ιδιότητες όλων μαζί των λίγων μπορεί τελικά να είναι λιγότερες από τις θετικές ιδιότητες των πολλών ως συνόλου.

Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη είναι επαγωγικός και συμπληρώνεται από δύο (02) παραδείγματα:
1.     Το παράδειγμα του ωραίου ανθρώπου
Το ερώτημα που θέτει ο Αριστοτέλης είναι: τι εννοούμε όταν λέμε ότι αυτός ο άνθρωπος είναι ωραίος; Η απάντηση που δίνει είναι: στον ωραίο άνθρωπο είναι συνδυασμένα σε μια ενότητα στοιχεία που τα βρίσκουμε χωριστά και διάσπαρτα σε άλλους ανθρώπους.
Οι αξιόλογοι άνθρωποι είναι ανώτεροι από το κάθε επιμέρους άτομο ενός πλήθους, όπως ακριβώς συμβαίνει με έναν πολύ ωραίο άνθρωπο, που συγκεντρώνει στοιχεία που τα βρίσκουμε διάσπαρτα σε άλλους ανθρώπους.
Αυτά δηλαδή τα στοιχεία του ωραίου τα βρίσκουμε χωριστά ακόμα και σε πιο τέλεια μορφή σε ορισμένα άτομα του πλήθους. Πρόκειται όμως για στοιχεία που βρίσκονται μεμονωμένα και όχι συγκεντρωμένα σε έναν.
2.     Το παράδειγμα της ζωγραφιάς
Οι αξιόλογοι άνθρωποι μοιάζουν με ζωγραφιές που φιλοτεχνούν οι ζωγράφοι και έχουν ωραιότατα χαρακτηριστικά. Ένα ωραίο πορτρέτο συνενώνει πολλά ωραία επιμέρους στοιχεία που υπάρχουν στον κόσμο της πραγματικότητας διάσπαρτα σε πολλά επιμέρους άτομα. Παρόλα αυτά είναι δυνατό να υπάρχουν μέσα στο πλήθος μεμονωμένα άτομα που να έχουν πιο ωραία χαρακτηριστικά απ’ ό,τι οι ζωγραφιές.

Η θέση του Αριστοτέλη - Σχολιασμός
Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης επιδοκιμάζει τη συλλογική εξουσία[2].
1.     Το ύφος του όμως στην αρχή της ενότητας είναι διστακτικό (πρέπει μάλλον να την ασκεί, νομίζω ότι μπορεί να ..., ενωμένοι όμως όλοι μαζί είναι ενδεχόμενο να είναι [αξιόλογοι]).
Το διστακτικό ύφος δικαιολογείται από το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης διερευνά αναλυτικά κάθε πολίτευμα, εμβαθύνει στα μέρη και στο όλον και στόχος του είναι να μην παραληφθεί καμιά πτυχή του θέματος είτε θετική είτε αρνητικά.  
2.     Η έστω και επιφυλακτική αποδοχή της συλλογικής εξουσίας δεν τον ωθεί στον αποκλεισμό των άριστων αντρών, οι οποίοι μπορούν να αποσαφηνίσουν και να συστηματοποιήσουν τις ορθές απόψεις των πολλών. Όμως η φρόνηση και η αρετή τους δεν μπορεί να υπερβεί το άθροισμα των μορίων της αρετής και φρόνησης του πλήθους των πολλών.
3.     Συμπέρασμα: Μπορεί να πει κάποιος ότι, όπως στη ζωγραφική ο ζωγράφος συνενώνει σε μια προσωπογραφία πολλά επιμέρους διάσπαρτα ωραία στοιχεία, «έτσι και στην πόλη κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι τίποτε το αξιόλογο, ενωμένοι όμως όλοι μαζί οι πολίτες μπορούν να είναι καλύτεροι και αποτελεσματικότεροι από τους λίγους και άριστους. Μπορεί οι λίγοι άριστοι να είναι, κατά περίπτωση, πολύ αξιόλογοι άνθρωποι, όμως αυτό που μετράει τελικά είναι η συνένωση των θετικών στοιχείων που μπορούν να συνεισφέρουν».
Οι πολλοί, ως σύνολο, ασκούν την πολιτική εξουσία πιο συνετά και πιο ωφέλιμα απ’ ό,τι οι λίγοι και άριστοι, γιατί συνολικά, «αθροιστικά», έχουν πολλαπλάσια αρετή και εξυπνάδα, καθώς τα μόρια της αρετής και της φρόνησης που διαθέτει ο κάθε πολίτης αθροίζονται.




          [1] Πρβλ. την άποψη του Μοντεσκιέ: «Αμέσως μόλις οι άνθρωποι συγκροτούν μια κοινωνία, εξαφανίζεται το αίσθημα της αδυναμίας τους Οι κρατικές υποθέσεις είναι ανάγκη να βαδίζουν με ένα ρυθμό. Αλλά ο λαός έχει ή πολλή ενεργητικότητα ή πολύ λίγη. Κάποτε με εκατό χιλιάδες χέρια ανατρέπει τα πάντα˙ άλλοτε με εκατό χιλιάδες πόδια δεν προχωράει καλύτερα από τα έντομα».


[2] Πρβλ. W. D. Ross, Αριστοτέλης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) 1991, σ. 361-362: «Αρχικά ο Αριστοτέλης τείνει να υπερασπιστεί τη διακυβέρνηση από τους πολλούς. Τέσσερα είναι τα επιχειρήματα που στηρίζουν την απαίτηση των πολλών να κυβερνούν: (1) Ο Αριστοτέλης φαίνεται να πιστεύει ότι η φρόνηση και η αρετή είναι αθροίσιμα μεγέθη, και σπεύδει να συμπεράνει ότι σε άλλους τομείς, λ.χ στις κρίσεις για τη μουσική και την ποίηση, η γνώμη των πολλών είναι προτιμότερη από τη γνώμη των ολίγων. Πράγματι στα πρακτικά ζητήματα, ο ισχυρισμός του είναι κατά βάθος σωστός. Ένα σχέδιο διατυπωμένο από έναν ή λίγους ευφυείς ανθρώπους, όταν εξεταστεί με βάση τον κοινό νου περισσότερων ανθρώπων μέσης ευφυΐας, συμβαίνει συχνά να παρουσιάζει ελαττώματα τα οποία οι εμπνευστές του δεν είχαν καν υποψιαστεί. Πολλές φορές έχει παρατηρηθεί ότι μια επιτροπή είναι σοφότερη από το σοφότερο μέλος της [...]. (2) Ο μόνιμος αποκλεισμός των πολλών από κάθε συμμετοχή στα κρατικά αξιώματα είναι επικίνδυνος, γιατί προκαλεί μεγάλης έκτασης δυσαρέσκεια. (3) Ειδικότερα, η ανάθεση της εκλογής, επανεκλογής και παύσης των κυβερνώντων στο λαό γενικά, αποτελεί τεράστιο θέμα. Όσον αφορά την επανεκλογή και την παύση, πιθανότατα ο νοήμων πολίτης είναι γενικά εξίσου ικανός με τον ειδήμονα να κρίνει σωστά. Όσον αφορά πάλι την εκλογή, η ποιότητα μιας οικίας κρίνεται καλύτερα από το χρήστη της παρά από τον κατασκευαστή της, και η επιτυχία ενός συμποσίου κρίνεται καλύτερα από τον καλεσμένο παρά από το μάγειρα. Κανένας άνθρωπος δεν είναι ικανός να κρίνει σωστά την ικανότητά του να κυβερνήσει ή την ποιότητα της διακυβέρνησης που ασκεί. Οι κυβερνώντες πρέπει να τοποθετούνται στα κρατικά αξιώματα και παύονται από εκείνους που ωφελούνται ή βλάπτονται από τον τρόπο διακυβέρνησης [...]. (4) Το άτομο είναι πιθανό να καταληφθεί από πάθος, ενώ σένα πλήθος ατόμων είναι μάλλον απίθανο να καταληφθούν όλοι από πάθος. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζει βέβαια το πλήθος ως απλό άθροισμα ατόμων και εφαρμόζει σε αυτή την υπόθεση τους νόμους των πιθανοτήτων. Αγνοεί το γεγονός ότι το πλήθος μπορεί να παρασυρθεί από τα πάθη των πιο θερμόαιμων μελών του. Ο ίδιος όμως δέχεται τελικά μόνο το συμπέρασμα ότι μια ομάδα εξίσου ενάρετων ανθρώπων είναι λιγότερο πιθανό να σφάλλει απότι ένας άνθρωπος εξίσου ενάρετος με τους υπόλοιπους. Υπάρχει πάντως μια περίπτωση στην οποία οι απαιτήσεις των πολλών πρέπει σαφώς να παραμερίζονται. Πρόκειται για την αρκετά σπάνια περίπτωση κατά την οποία ένα άτομο υπερέχει σε αρετή, όχι μόνο σε σχέση με όλους τους άλλους πολίτες ατομικά αλλά και σε σχέση με το σύνολό τους. Θα ήταν όμως παράλογο να θεσπίζονται νόμοι για έναν τέτοιο άνθρωπο. Σε παρόμοιες περιπτώσεις τα δημοκρατικά κράτη, γνωρίζοντας ότι δεν μπορούν να απορροφήσουν αυτούς τους ανθρώπους, συνήθως τους εξοστρακίζουν, ενώ η μόνη σωστή αντιμετώπιση θα ήταν να τους υπακούσουν ασμένως. Αυτό το σχήμα- η μοναρχία του τέλειου άνδρα- αποτελεί για τον Αριστοτέλη το ιδεώδες πολίτευμα. Ωστόσο δεν αγνοεί ότι τέτοιοι άνδρες εμφανίζονται - αν εμφανιστούν - μόνο πολύ σπάνια»