Πέμπτη 16 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Πολιτικά: Ενότητα 12, Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν

Στόχοι ενότητας 12:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες:
ü       ότι ο άνθρωπος είναι προορισμένος φύσει να ζει μέσα στην πόλη, είναι ζῷον πολιτικόν, και η απομόνωση από την πόλη έρχεται σε αντίθεση με τη φύση του,
ü       ότι η πόλη «ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως» και σκοπός της ύπαρξής της είναι η εὐδαιμονα των μελών της /των πολιτών,
ü       ότι η κατανόηση και σχολιασμός των όρων της αριστοτελικής φιλοσοφίας ατρκεια, «φύση», «εκ φύσεως» (φσις, φσει).

Οι τρεις μορφές της πολιτικής κοινότητας
Α. Η οικία [οικογένεια, σπιτικό]
1.     Η οικία είναι η πρώτη μορφή πολιτικής κοινότητας, η πρώτη κοινωνική ομάδα στην οποία εντάσσεται ο άνθρωπος από τη γέννησή του.
2.     Σχηματίζεται με τη φυσική ένωση του άντρα και της γυναίκας.
3.     Διευρύνεται με τη γέννηση των παιδιών.
4.     Η οικογένεια επομένως δημιουργείται από φυσική αναγκαιότητα.
5.     Η δημιουργία οικογένειας έχει δύο στόχους:
ü       η γέννηση παιδιών,
ü       η εξασφάλιση βασικών αναγκών για την επιβίωση των μελών της.
Β. Η κώμη [οικισμός, συνοικισμός, χωριό]
1.     Η κώμη δημιουργείται από τη συνένωση πολλών οικογενειών που προέρχεται η μία από την άλλη.
2.     Ο στόχος δημιουργίας της είναι ανώτερος και πιο πνευματικός από αυτόν της οικογένειας (π.χ. λατρεία του θείου, απόδοση δικαιοσύνης).
Γ. Η πόλη [πόλις-κράτος]
1.     Η ένωση πολλών συνοικισμών δημιουργεί την πόλη.
2.     Η πόλη είναι η ολοκλήρωση της εξελικτικής διαδικασίας οικία κώμη πόλη
3.     Η πόλη είναι η ολοκλήρωση/τελειοποίηση της οικογένειας και του οικισμού.
4.     Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πόλης είναι η αυτάρκεια[1] και ευδαιμονία.
5.     Οι έννοιες αυτάρκεια και ευδαιμονία ταυτίζονται [αυτάρκεια πόλης = ευδαιμονία πόλης].
6.     Η αυτάρκεια, επειδή είναι ολοκλήρωση/τέλος, είναι το υπέρτατο αγαθό. Όταν η πόλη έχει αυτάρκεια μπορεί να ικανοποιήσει/καλύψει μόνη της τις υλικές, πνευματικές, ηθικές και πολιτικές ανάγκες της.
7.     Άρα στόχος δημιουργίας της πόλης είναι η ευδαιμονία των πολιτών σε τέλεια κοινότητα ζωής[2].
8.     Η τέλεια πόλη έχει ολοκληρωμένη αυτάρκεια, γιατί είναι ευρύτερη και τελειότερη μορφή πολιτικής κοινότητας
9.     Γι’ αυτό το λόγο η πόλη, κατά τη φύση της, είναι πριν από τον άνθρωπο και από την οικογένεια, όπως τα μέρη ενός όλου εξαρτώνται από το όλο.
10.  Επειδή η αρετή αποτελεί το κύριο μέρος της ευδαιμονίας, έργο της πόλης/πολιτείας είναι η αγωγή των παιδιών σύμφωνα με την αρετή και για την αρετή.

«Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως»: οι συλλογισμοί του Αριστοτέλη
Βασικός στόχος του Αριστοτέλη από την αρχή είναι να αποδείξει ότι:
ü     η πόλη υπάρχει εκ φύσεως
ü     ο άνθρωπος από τη φύση του είναι προορισμένος να ζει σε οργανωμένη κοινωνία [=πόλη]
Γι’ αυτό προβαίνει σε δύο (02) συλλογισμούς:
Συλλογισμός 1
Προκείμενη 1: Οι πρώτες κοινωνικές οντότητες/κοινωνικές συσσωματώσεις (οικία, κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις.
Προκείμενη 2: Κάθε πόλη δημιουργείται από τις πρώτες αυτές κοινωνικές οντότητες/κοινωνικές συσσωματώσεις, αφού είναι ολοκλήρωση εκείνων.
Συμπέρασμα: Κάθε πόλη είναι φυσική ύπαρξη.
Από το μέσο της ενότητας (Επίσης: Ο τελικός λόγος ... παιχνίδι πεσσών) προστίθεται ένας καινούριος συλλογισμός:
Προκείμενη 1: Κάθε όν έχει να εξυπηρετήσει με την ύπαρξή του ένα στόχο.
Προκείμενη 2: Ο στόχος αυτός, επειδή ορίστηκε από τη φύση, είναι κάτι το εξαιρετικό, κάτι το άριστο.
Προκείμενη 3: Ο στόχος της πόλης, η αυτάρκεια/ευδαιμονία, είναι κάτι το άριστο/υπέρτατο αγαθό. Επομένως κάτι το φυσικό, αφού η φύση επιδιώκει και πραγματοποιεί πάντα το άριστο.
Συμπέρασμα: Η πόλη ανήκει στην κατηγορία των φυσικών οντοτήτων.
Γενική διαπίστωση: Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προορισμένος να ζει σε οργανωμένη κοινωνία και η οργανωμένη κοινωνία (πόλη) είναι φυσικό δημιούργημα. Ο φύσει ἄπολις είναι ένα ον ή ανώτερο από τον άνθρωπο (θεός) ή ένας εκφυλισμένος άνθρωπος.

Πρωταγόρας και Αριστοτέλης

Η θέση του Πρωταγόρα: Η δημιουργία κοινωνιών/κοινωνικών συσσωματώσεων προϋποθέτει μια συμφωνία μεταξύ των ανθρώπων που τη συγκροτούν. Για να δημιουργηθούν οι πολιτικές κοινότητες χρειάζεται να συμφωνήσουν μεταξύ τους τα μέλη που αποτελούν την καθεμιά από αυτές τις πολιτικές κοινότητες σ’ ένα πλαίσιο που να καθορίζει τη συμβίωσή τους. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα αυτό το πλαίσιο καθορίζεται από τη αίσθημα του δικαίου και τον αλληλοσεβασμό μεταξύ των μελών της κοινότητας. Όποιος δεν αποδέχεται αυτό το πλαίσιο πρέπει να εξοντώνεται.
Η θέση του Αριστοτέλη: Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Δε ήρθε ούτε από κάποια εξωτερική ανάγκη ούτε δημιουργήθηκε ύστερα από μια συμφωνία των μελών της.
Για τον Αριστοτέλη η κοινωνία προϋπάρχει των μελών της. Η τάση για συμμετοχή στην πολιτική κοινότητα δεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών συνθηκών, αλλά εσωτερική φυσική προδιάθεση.


Ως προς τους στόχους της πολιτικής κοινότητας

Η θέση του Πρωταγόρα: Ασφάλεια, άμυνα απέναντι σε εξωτερικούς εχθρούς.
Δε θεωρεί την ύπαρξη της πολιτικής κοινότητας προϋπόθεση για την ευδαιμονία των ανθρώπων.

Η θέση του Αριστοτέλη: Στόχος των οργανωμένων κοινωνιών είναι να εξασφαλίζουν στον άνθρωπο τις βασικές ανάγκες για την επιβίωση των μελών και την τέλεια ζωή (ευδαιμονία), όπου καταξιώνεται με την αρετή η ύπαρξή τους.


Τα βασικά στοιχεία της ενότητας
1.     Η πόλις αποτελείται από πολλές κώμες (συνοικισμούς). Η πόλη είναι το τρίτο στάδιο συμβίωσης των ανθρώπων οικία κώμη πόλις
2.     Η καθεμιά από αυτές τις τρεις μορφές πολιτικής κοινότητας εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες των ανθρώπων:
ü       Οικία τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων
ü       Κώμη ανάγκες ανώτερες και πιο πνευματικές (π.χ. λατρεία του θείου, απόδοση δικαιοσύνης)
ü       Πόλη είναι η ολοκλήρωση της οικίας και της κώμης καθώς εξυπηρετεί ακόμα πιο υψηλές, πιο «ηθικές» ανάγκες των ανθρώπων.
3.     Η πόλη είναι η ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου (οικία κώμη πόλις) γιατί εξασφαλίζει την πλήρη αυτάρκεια (σε ό,τι αφορά και τα αναγκαία για την επιβίωση) και την ευδιαμονία.
4.     Αυτάρκεια της πολης = ευδαιμονία της πόλης
5.     Ο τελικός λόγος για τον οποίο υπάρχει ένα πράγμα και ολοκληρώνεται είναι κάτι το φυσικό και γι’ αυτό είναι κάτι το έξοχο, αφού η φύση εξασφαλίζει στα δημιουργήματά της ό,τι είναι καλύτερο.
6.     Η αυτάρκεια, επειδή είναι ο τελικός στόχος, είναι κάτι έξοχο.
7.     Λογικό συμπέρασμα των παραπάνω είναι ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν «εκ φύσεως».
8.     Άρα ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προορισμένος να ζει σε οργανωμένες πολιτικά κοινωνίες (ο άνθρωπος είναι φύσει ζώο πολιτικό).
9.     Όποιος δε ζει από τη φύση του σε οργανωμένη κοινωνία (όχι για συγκυριακούς λόγους) είναι ή ατελής και εκφυλισμένος ή ον ανώτερο από τον άνθρωπο (θεός).


[1] Πρβλ. Κ.Ι. Βουδούρης, «Ενότητα, αρμονία και πολιτική μεταβολή: από τον ηράκλειτο στον Αριστοτέλη», Αριστοτελική πολιτική φιλοσοφία, Πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα 1995, σ. 33, «Η φύση λοιπόν των όντων καθορίζεται από το τέλος κατ' Αριστοτέλη (..) Το τέλος, το οὗ ἕνεκα είναι εκείνο που δίδει σε κάθε ον τη μορφή του, το είδος, την πληρότητά του. Για τούτο το τέλος είναι το βέλτιστον. Αυτό σημαίνει ότι, όταν ένα ον φθάση στην πληρότητά του, τότε πραγματώνει τη φύση του, δεν έχει καμμιά στέρηση, είναι δηλαδή αὔταρκες. « δ' ατάρκεια κα τέλος κα βέλτιστον» (Πολιτικ 1253a). Επομένως η φύση των όντων (φυτών, ζώων και ανθρώπου) είναι δυνατόν να κατανοηθή, όταν προσέξουμε όχι μόνον το τι είναι το κάθε ον (απ' αυτά που αναφέραμε) κατά τη γέννησή του, αλλά, αν θεωρήσουμε αυτό κάτω από την προοπτική των δυνατοτήτων του, οι οποίες, όπως είναι φανερό, είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν μόνον στο μέλλον». Πρβλ. επίσης Λ. Κ. Μπαρτζελιώτης, ό.π., σ. 78-80 «Ο ίδιος (ο Αριστοτέλης) ορίζει το αύταρκες ως εκείνο το οποίον, όταν απομονωθεί, κατορθώνει να καταστήσει τη διαβίωση του ανθρώπου αξίαν να προτιμάται και να μη έχει ανάγκη από τίποτε. (…) Το αύταρκες, το «τέλειον γαθόν», βεβαίως, «τ ε ζν κατ τν πολιτικν κοινωνίαν», δεν περιορίζεται στις βασικές ανάγκες της πόλεως, αλλά υπηρετεί και άλλες τελεολογικές και τελειολογικές λειτουργίες, όπως ακριβώς συμβαίνει με την ψυχή του ζώου, η οποία είναι σπουδαιότερη από το σώμα». (…) Με τον όρο της αυτάρκειας συνδέεται και το πρόβλημα της εδαφικής περιοχής που πρέπει να καταλαμβάνει η πόλις. Η περιοχή πρέπει να έχει τόση έκταση ώστε να είναι ανάλογος προς το πλήθος των ανθρώπων (...). Με άλλους λόγους, να παράγει τά πάντα. (…). Περαιτέρω το αύταρκες δεν αναφέρεται στο ζώντα βίο μοναχικό, «τν μονώτην», αλλά στους γονείς, τα παιδιά, τη σύζυγο, και, γενικώς στους φίλους και συμπολίτες, αφού ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικν ζον».
[2] «Πώς όλα αυτά εφαρμόζονται στα σύγχρονα κράτη; Αν και οι τρόποι ζωής των ανθρώπων και οι πολιτικοί θεσμοί έχουν μεταβληθεί δραματικά από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας, το ιδεώδες μιας κοινωνίας που παρέχει στα άτομα ίσες ευκαιρίες για να εκδιπλώσουν και να πραγματώσουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης τους ώστε να φθάσουν στην τελειότητα παραμένει τόσο ισχυρό σήμερα, όπως ήταν και την εποχή του Αριστοτέλη. Όμως οι σύγχρονοι θεσμοί έχουν καταστήσει τα πράγματα δύσκολα για την επίτευξη αυτού του ιδεώδους. Η συμμετοχή στην πολιτική ζωή της αρχαίας πόλεως, αν και όχι και τόσο ιδεώδης, ήταν μια ευκαιρία για να κάνεις τον εαυτό σου και την πολιτεία περσότερο ενάρετη. Το νεότερο κράτος δεν αποσκοπεί πλέον στην αρετή· ο πληθυσμός του είναι πολύ μεγάλος και πολύμορφος ώστε να μην είναι δυνατό να μοιράζεται κάποιο κοινό χαρακτηριστικό. Αντ’ αυτού λοιπόν τα νεότερα κράτη αποσκοπούν στο να διαφυλάξουν τις συνθήκες εκείνες μέσα στις οποίες τα άτομα ικανοποιούν τα προσωπικά τους συμφέροντα. Αυτός ο περιορισμένος στόχος αποκλείει το να υπάρχει η δυνατότητα στους άρχοντες των κρατών να ασκήσουν την αρετή σε ευρεία κλίμακα· μια τέτοια άσκηση της αρετής θα ήταν ένα τέλος της πολιτείας· αλλά το τέλος του νεότερου κράτους δεν συνίσταται στην πολιτική δραστηριότητα, αλλά στο να διαφυλάττει την προσωπική, ιδιωτική ικανοποίηση των πολιτών. Για τούτο και η αρετή που ασκούν οι νεότεροι ηγέτες είναι κατ’ εξοχήν ένα θέμα προσωπικής ακεραιότητας [...]. Αν και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη μάς παρέχουν ένα δημαντικό πλαίσιο για την κατανόηση ενός ορισμένου τύπου πλήρωσης της ανθρώπινης φύσης, αυτό είναι τέτοιο που αυτοί που ζουν μέσα σε νεότερα κράτη μπορούν να το βλέπουν μόνο από μακριά»,  Κ.Ι. Βουδούρης, «Ενότητα, αρμονία και πολιτική μεταβολή: από τον ηράκλειτο στον Αριστοτέλη», Αριστοτελική πολιτική φιλοσοφία, Πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα 1995, σ. 47.