Σάββατο 11 Δεκεμβρίου 2010

Πλάτωνας, Πολιτεία, Ενότητα 11: Η αλληγορία του σπηλαίου

Τι προηγήθηκε;
ü     Η συζήτηση του Θρασύμαχου με το Σωκράτη. Θρασύμαχος: δίκαιο είναι το συμφέρον των πολλών.
ü     Η αναδιατύπωση των απόψεων του Θρασύμαχου από το Γλαύκωνα. Ο Γλαύκωνας μεταξύ άλλων τόνισε τα πλεονεκτήματα που κερδίζει στη ζωή του ο άδικος και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο δίκαιος.
ü     Οι θέσεις του Αδείμαντου: υποστηρίζει την ανάγκη να είναι κάποιος δίκαιος. Γι’ αυτό ζητά να αποσαφηνιστούν με διαλεκτική ανάλυση οι έννοιες δικαιοσύνη και αδικία.
ü     Ο Σωκράτης αποδεχόμενος την πρόταση του Αδείμαντου προτείνει να προχωρήσουν σε δυο θεωρητικές κατασκευές:
α) μια ολόκληρη πολιτεία με τα στοιχεία που τη συναπαρτίζουν απεικονίζει σε υπερμεγέθη κατάσταση την ανθρώπινη ψυχή και τις λειτουργικές της δυνάμεις. Στην Πολιτεία δεν υπάρχει άνθρωπος αυτάρκης, αλλά ο καθένας ζει σε εξάρτηση από τους άλλους.
β) Παρόμοια και η συμπεριφορά των ανθρώπων καθορίζεται από την αλληλεξάρτηση των δυνάμεων της ψυχής.
ü     Η τριμερής διάκριση της ανθρώπινης ψυχής (λογιστικόν, επιθυμητικόν, θυμοειδές).
ü     Η τριμερής διάκριση της Πολιτείας – Οι τρεις τάξεις (φύλακες παντελείς, φύλακες επίκουροι, δημιουργοί).
ü     Δικαιοσύνη στην Πολιτεία = δικαιοσύνη στην ψυχή.
ü     Κατάσταση δικαιοσύνης σε επίπεδο πολιτείας: η διαφύλαξη της ελευθερίας της, της ενότητάς της, της αυτοδυναμίας της και της ειρηνικής ζωής εξασφαλίζεται με την αρμονική σχέση μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και την εσωτερική ισορροπία των παραγωγικών, κοινωνικών και πολιτικών λειτουργιών.
ü     Αρετή της δικαιοσύνης: Η εσωτερική ισορροπία μεταξύ των δυνάμεων της ψυχής και η αρμονική λειτουργία τους αποτελούν τη βασική προϋπόθεση για τη σωστή προσωπική συμπεριφορά και την ώριμη συγκρότηση του ηθικού χαρακτήρα. Αυτή είναι η αρετή της δικαιοσύνης. Αρετή της δικαιοσύνης κατάσταση δικαιοσύνης.
ü     Γενικός ορισμός δικαιοσύνης (ισχύει και σε κοινωνικό και σε προσωπικό επίπεδο): Στηρίζεται στην έννοια ευθύνη. Τι είναι η ευθύνη; Υπάρχει σχέση ιδιαίτερης ευθύνης που συνδέει κάθε φορέα της πολιτείας με τις επιδιώξεις του και με το έργο που επιτελεί. Υπάρχει η προσωπική σχέση ευθύνης που συνδέει κάθε πολίτη με τις επιλογές του και με τις πράξεις του.
ü     Suum quique: το εαυτού έκαστος [οικειοπραγία]
ü     Πώς όμως δημιουργείται, καλλιεργείται και ενδυναμώνεται στα τρία μέρη (και σε κοινωνικό και σε προσωπικό επίπεδο) η ισορροπία; Ποια κριτήρια και ποιοι τρόποι διαμορφώνουν την κοινωνική κινητικότητα (βασικό συστατικό της Πολιτείας); Εξάλλου η γνώση είναι βασική προϋπόθεση για την κοινωνική κινητικότητα. Με τη γνώση του τι πρέπει να κάνει ο καθένας, ποια είναι η θέση, τα όρια, η λειτουργία, το πλαίσιο στο οποίο δραστηριοποιείται. Η πολιτεία είναι ένα τέλειο κράτος παιδείας. Στόχος είναι να κυβερνήσουν όσοι έχουν πρόσβαση στη γνώση. Και πώς εξασφαλίζεται η γνώση; Με την παιδεία.
ü     Και ποιο είναι το πραγματικό περιεχόμενο της αληθινή γνώσης; Οι ιδέες – Η πλατωνική θεωρία των ιδεών.
Αλληγορία: Πρόκειται για μια συνεχή μεταφορά, μια παραβολή. Η αλληγορία παρέχει σαφείς ενδείξεις του αυθεντικού της νοήματος, που ο ίδιος ο συγγραφέας μας δίνει το κλειδί να το διερμηνεύσουμε και μας δείχνει για καθεμιά γενική ιδέα ποιο είναι το συγκεκριμένο σύμβολο που την εκφράζει.

ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας:
α) ἀπεικάζω = εκφράζω, παριστάνω με μια εικόνα, με μια παραβολή ή κάνω σύγκριση με κάτι.
ἀπεικάζω τι τινι = απεικονίζω κάτι μέσα (ή πάνω) σε κάτι άλλο, παρομοιάζω κάτι με κάτι άλλο.   
β) αναστροφή της εμπρόθετης έκφρασης (παιδείας τε πέρι) με ταυτόχρονο αναβιβασμό του τόνου της πρόθεσης. Λεκτικό φαινόμενο που προσιδιάζει στην επισημότητα της περιγραφής σε ύφος τραγικό.

Με αυτή τη φράση μας εισάγει ο Πλάτωνας στην ανάπτυξη του θέματός του. Οι μόνοι που μπορούν να οδηγήσουν το πλοίο της Πολιτείας με ασφάλεια είναι οι φιλόσοφοι. Οι φιλόσοφοι, ως άνθρωποι του πνεύματος, είναι όμως κατάλληλοι για τα πρακτικά προβλήματα της ζωής; Δεν είναι απορροφημένοι από τις θεωρητικές τους αναζητήσεις, δεν είναι υπεροπτικοί και μερικές φορές αδέξιοι στο χειρισμό πρακτικών ζητημάτων; Την απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να δώσει με την αλληγορία του σπηλαίου.
Η αλληγορία του σπηλαίου έχει τρεις στόχους:
ü     να δείξει την επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση
ü     να δείξει την υποχρέωση που έχουν οι φιλόσοφοι να φωτίσουν τους συνανθρώπους τους
ü     να δείξει την αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο των αισθήσεων (υλικός κόσμος) και στον κόσμο της νόησης (κόσμος των Ιδεών).

ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει: οι αρχαίοι ήταν αρκετά εξοικειωμένοι με τα σπήλαια. Η υποβλητική και ζωηρή περιγραφή του σπηλαίου από τον Πλάτωνα υποδηλώνει ενδεχομένως προσωπική του βιωματική εμπειρία.
Έχουν διασωθεί σπήλαια που ήταν πανάρχαιοι τόποι λατρείας, και ορισμένα από αυτά έχουν ανασκαφεί. Από τα πιο γνωστά είναι το Ιδαίο άντρο ή σπήλαιο της Ίδης, σε υψόμετρο 1538 μ. στον Ψηλορείτη, όπου –σύμφωνα με όσα πίστευαν οι αρχαίοι- είχε γεννηθεί και είχε ανατραφεί ως νήπιο ο Δίας. Σ’ αυτό οι ανασκαφές έφεραν στο φως βωμό και σωρούς τέφρας, ευρήματα που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι ήταν τόπος μυστηριακής λατρείας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι οι διαστάσεις του σπηλαίου της Ίδης και τα χαρακτηριστικά του ανταποκρίνονται πάρα πολύ καλά στην πλατωνική περιγραφή: το άνοιγμά του είναι διάπλατο (πλάτος 27 μ. και ύψος 9,5 μ.), από το οποίο περνάει το φως ως το βάθος του σπηλαίου, και υπάρχει πρόσβαση στο εσωτερικό του από μια κατηφορική επιφάνεια με απότομη κλίση.
Άλλοι παραλληλίζουν την πλατωνική περιγραφή με τα χαρακτηριστικά του σπηλαίου στη Βάρη.
Επίσης πρέπει να αναφερθούμε στην περίπτωση του Επιμενίδη, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, κοιμήθηκε για πολλά χρόνια σε μια σπηλιά (πολλοί την ταυτίζουν με το Δικταίο άντρο, που βρίσκεται στην Κρήτη και είναι και αυτό αφιερωμένο στο Δία) ὕπνῳ βαθεῖ κατά τη διάρκεια του οποίου είδε όραμα ότι συνομιλούσε με τους θεούς και συνδιαλέχτηκε απευθείας με την Αλήθεια και τη Δίκη–δικαιοσύνη, που είναι «λόγοι των θεών».

πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν: α) μπαίνοντας στο σπήλαιο κοιτάζει κανείς μπροστά του και βλέπει το βάθος της σπηλιάς. Σ’ αυτή τη στάση ήταν δεμένοι οι δεσμώτες/κατάδικοι του σπηλαίου, ώστε να βλέπουν μόνο μπροστά, δηλαδή το βάθος της σπηλιάς. Η είσοδος του σπηλαίου βρισκόταν πίσω τους, της είχαν γυρισμένη την πλάτη τους. Και αν ήθελαν να γυρίσουν το κορμί τους και να κοιτάξουν πίσω τους, προς την είσοδο της σπηλιάς, δεν μπορούσαν να το κάνουν, γιατί ήταν πιασμένοι με δεσμά και από το λαιμό με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μπορούν να γυρίσουν μήτε το κεφάλι τους μήτε το κορμί τους.
β) το σπήλαιο δεχόταν ένα φως από μια φωτιά μη ορατή στους δεσμώτες. Τους φώτιζε από πίσω, έπεφτε από ψηλά και έφτανε μέχρι το βάθος του σπηλαίου. Η λάμψη αυτή ερχόταν από αρκετή απόσταση, καθώς υπήρχε και ένας δρόμος ανάμεσα στη φωτεινή πηγή και στην είσοδο του σπηλαίου.
Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι υπάρχουν δύο κόσμοι: ο ορατός (αισθητός) κόσμος στον οποίο κυριαρχεί η εικασία και η πίστη (ατελείς μορφές γνώσης) και ο νοητός κόσμος των Ιδεών στον οποίο κυριαρχεί η διάνοια – νους (ανώτερες μορφές γνώσης). Ο ένας ο ορατός κόσμος του σπηλαίου και ο άλλος είναι ο κόσμος των Ιδεών.
 
ü     Τα δεσμά καθηλώνουν τους ανθρώπους σ’ ένα σημείο ώστε να βλέπουν τις εικόνες των πραγμάτων και επιπλέον να πιστεύουν ότι αυτές είναι η μόνη αλήθεια. Αγνοούν την αλήθεια, αλλά δεν έχουν επίγνωση της άγνοιάς τους.
ü     Οι σκιές των αντικειμένων είναι τα απεικάσματα των όντων που βρίσκονται στον κόσμο των Ιδεών. Οι σκιές των αντικειμένων που βλέπουν θεωρούν ότι είναι τα αληθινά αντικείμενα.
ü     Τα δεσμά είναι τα εμπόδια που συναντά ο άνθρωπος και τον εμποδίζουν από τη θέαση του αγαθού. Είναι τα πάθη, οι προκαταλήψεις, οι ψευδαισθήσεις, η λάθος παιδεία, που απομακρύνουν τους ανθρώπους από τη θέαση του αγαθού.
ü     Η «κοινωνία» του σπηλαίου είναι μια κοινωνία ανισότητας, όπου δεν υπάρχει δικαιοσύνη και αξιοκρατία.

παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν: τοίχος όχι ψηλός, ίσος περίπου με το ανάστημα ενός ανθρώπου. Ο Πλάτωνας το παρομοιάζει με σκηνικό προκάλυμμα, σαν αυτά που τοποθετούσαν σε παραστάσεις λαϊκών θεαμάτων, για να δημιουργούν αυτοσχέδια παρασκήνια.

ζῷα: ζῷον: α) πλάσμα που έχει ζωή, β) ζωγραφιά, γ) ζωγραφικό ή γλυπτό ομοίωμα ζῳγραφία (ζωγραφιά), ζῳγραφῶ, ζῳγραφικός, ζῳγράφος <  ὁ ζῷα γράφων

Τα ορατά πράγματα είναι προσιτά μόνο με την όραση. Αλλά, για να μπορέσει η όραση να συλλάβει το αντικείμενο, χρειάζεται έναν τρίτο μεσάζοντα, που να μεσολαβεί μεταξύ ματιού και αντικειμένου. Αυτό το τρίτο είναι το φως του ήλιου. Κατ’ αναλογία ο ήλιος που δείχνει στην ψυχή τη δυνατότητα να βλέπει τον κόσμο του νοητού είναι το αγαθόν. Έτσι η έννοια του αγαθού ξεπερνάει τις άλλες ιδέες και τοποθετείται επέκεινα της ουσίας.
Το «αγαθόν» αντιτάσσεται στην υλιστική-δυναμική αντίληψη της ιωνικής φιλοσοφίας. Με την ιδέα του αγαθού η Επιστήμη και οι ιδέες μπαίνουν σε μια ιεραρχική τάξη, αξιολογούνται σύμφωνα με ηθικά κριτήρια και είναι αναγκαίες στο πολιτικό οικοδόμημα της Πολιτείας.

Η πορεία της γνώσης από τα ορώμενα (δόξα) στα νοούμενα (νόησις) δίνεται με τη μορφή μιας ευθείας χωρισμένης σε δύο άνισα τμήματα. Ο κόσμος των ορωμένων χωρίζεται σε εικόνες και ορατά. Τα νοούμενα περιλαμβάνουν γενικές έννοιες, τον καθαρό λόγο και την ιδέα του αγαθού.

Δόξα
(χειρώνακτες)
Διάνοια
(φύλακες)
Νόηση
(φιλόσοφοι)
Εικασία (οι εικόνες που βλέπουν οι δεσμώτες)

Σκιές
Πίστη (η γνώση του αισθητού)

Αισθητά
Νοητά κατώτερα (οι έννοιες του λογικού που στηρίζονται σε ορατές μορφές, π.χ. τα διφυή Μαθηματικά. Η διάνοια αναφέρεται στο νοητό κόσμο, αλλά δεν έχει απαλλαγεί από τον αισθητό)
Ιδέες
Νοητά ανώτερα



1 σχόλιο:

montag darko είπε...

XΙΛΙΑ ΕΥΧΑΡIΣΤΩ για τις μεταφρασεις και τις αναλυσεις δινω πανελλαδικες στα 35 μου(!!) και δεν προλαβα να διαβασω Αρχαια μονο μιση μερα αλλα με ΒΟΗΘΗΣΕΣ ΠΟΛΥ!!! ΝΑ ΣΑΙ ΚΑΛΑ!!! :))))